Gratë në vijën e parë të mbrojtjes së natyrës në Bosnje dhe Hercegovinë – rasti i betejës për mbrojtjen e lumenjve

Së pari do të paraqes disa fakte të rëndësishme për t’iu dhënë një ide më të mirë të universalitetit të betejës:

Edhe pse uji është substanca më e bollshme në planetin tokë, ai gjeografikisht shpërndahet jashtëzakonisht në mënyrë të pabarabartë dhe depozitat e ujërave të ëmbla janë në sasi të kufizuara, të cilat janë në rënie.
Edhe në vendet që nuk u mungon ky burim, çështja e disponueshmërisë së burimeve, zhvillimi i infrastrukturës, investimet në mirëmbajtjen dhe metodat e menaxhimit të tij japin një pasqyrë se sa ndikon qasja në ujë në standardet e jetesës.
Për shkak të rritjes së popullsisë, përdorimit bujqësor dhe industrial, rritjes së përdorimit të energjisë dhe ndotjes, ka shumë të ngjarë që rëndësia e këtij burimi thelbësor të tejkalojë rëndësinë e naftës dhe gazit në të ardhmen e afërt.
Për shkak të natyrës së tij thelbësore dhe furnizimeve të kufizuara me ujë, ai do të bëhet burimi më i rëndësishëm strategjik dhe mungesa ose padisponueshmëria e tij mund të jetë shkas për konflikte.
Më shumë se dy miliardë njerëz jetojnë tashmë në zona të prirura ndaj stresit për ujin dhe rreth 45% e popullsisë së botës nuk ka qasje në sanitarizim të duhur, kështu që vlerësohet se bota do të përballet me një deficit global të ujit prej 40% deri në vitin 2030.

Nuk do të hyj në prezantimin e thellë të rasteve pasi matrica është pothuajse e njëjtë – një sërë parregullsish kanë të bëjnë me lejet për këto projekte dhe proceset janë shoqëruar gjithmonë me favorizime. Për më tepër, debate publike nuk janë mbajtur apo janë organizuar për audiencë të zgjedhur, pa përfshirje të mirëfilltë të publikut dhe qytetarëve. Do të jap pak kontekst për mjedisin politik ku ne veprojmë. Vendi ynë paraqitet si “rast i veçantë” për shkak të një sistemi politik kompleks që ndonjëherë më kujton studimin krahasues të shkencëtarit politik të gjallë – pasi kemi dy entitete me shkallë shumë të lartë autonomie, Federatën e Bosnje dhe Hercegovinës (FBiH) dhe Republikën e Serbisë (RS) ashtu edhe njësinë e posaçme administrative Qarku Brčko. Republika e Serbisë ka një sistem të centralizuar, ndërsa Federata përbëhet nga 10 kantone me autonomi të lartë. Dhe e fundit, shteti përbëhet nga 143 komuna. Edhe pse është e vështirë të krijosh presion social dhe politik në vendin tonë për shkak të sistemit kompleks politik, e cila shërben për të penguar çdo formë rezistence të përbashkët, lufta mjedisore, veçanërisht ato të bazuara në konceptin e të përbashkëtave (hapësirës, ujit, ajrit etj.) arrijnë të fitojnë mbështetje të gjerë publike. Një tipar tjetër i përbashkët i këtyre betejave është se ato promovojnë parimet demokratike të vetëqeverisjes horizontale dhe vendimmarrjes me pjesëmarrje, si dhe kritikojnë hapur shtetin, por edhe mënyrën se si kryhet shfrytëzimi, duke vënë në dukje problemet e mënyrës kapitaliste të disponimit të burimeve sikur të ishin të pashtershme. Kërkesat për mbrojtjen e lumenjve bazohen në filozofinë e nevojave reale, pasi shumë nga zonat rurale ende nuk kanë qasje në ujë, por dikush vendosi në emër të tyre se prioritet është ndërtimi i një hidrocentrali të vogël me argument të rremë se këto projekte po kontribuojnë në përdorimin e energjisë së vendit nga burimet e rinovueshme.

Dhe realiteti nuk është aq “i gjelbër dhe i rinovueshëm”, pasi ato nuk kontribuojnë ndjeshëm në bilancin total të prodhimit të energjisë elektrike – 108 hidrocentrale të vogla kontribuan me vetëm 2.2% të totalit të energjisë elektrike të prodhuar në vitin 2020 në BiH. Mbështetja e tepërt në hidrocentralet e vogla për të përmbushur objektivat e energjisë së rinovueshme për vitin 2020 ka qenë problemi, shumica e koncesioneve iu dhanë kompanive private qysh në vitin 2006 përpara se BiH të kishte objektiva për energjinë e rinovueshme. Argumenti se hidrocentralet janë investime në energjinë e rinovueshme, se ato kontribuojnë në tranzicionin e energjisë është përdorur për të planifikuar dhe ndërtuar një numër të madh projektesh që do të kontribuojnë vetëm në xhepin privat të dikujt – duke qenë se investitorët do të marrin koncesion për të mirën e përbashkët (30-50 vjeç) dhe do të marrin stimuj duke shitur energjinë elektrike në kushte më të favorshme. Dikush do të thotë një mundësi e shkëlqyer biznesi, me çmime “të vogla” të humbjes së burimeve kryesisht të ujit të pijshëm, biodiversitetit dhe mjeteve bazë për mbijetesën e komunitetit.

Por le të flasim tani për rezistencën dhe mënyrën se si lëvizja u rrit, nga betejat mbrojtëse për të shpëtuar lumenjtë tek një aktor që është në gjendje të mobilizojë komunitete të tëra dhe të vendosë çështjen e menaxhimit të ujit në qendër të vëmendjes së publikut dhe si kontribuan gratë. Do të flas nga përvoja personale, pasi u bëra anëtare e koalicionit për mbrojtjen e lumenjve në vitin 2008, në atë kohë grupi joformal për mbrojtjen e lumenjve përbëhej nga grupe, organizata dhe individë. Më prezantoi Paola Lucchesi, e cila thjesht e njohu atë shkëndijë, zellin për rebelim kundër mënyrës së asgjësimit të burimeve tona natyrore, të cilat u shkatërruan pas shembjes të pronës shoqërore. Ajo më dha mbështetje dhe ndau të gjitha njohuritë e saj, pa pasur në mendje ndonjë interes “mbrapa”. Çka është edhe më e rëndësishme, ajo e mbështeti punën time me mentorim të vërtetë – duke më dhënë mundësi për t’u zhvilluar dhe mësuar. Kauza jonë e përbashkët ishte të shpëtonim Una-n dhe Unac-in, dy lumenjtë më të bukur në jug-perëndim të BiH-së dhe ne ende po luftojmë së bashku. E përmend këtë episod të shkurtër sepse dy gjëra janë të rëndësishme: kam marrë mbështetjen e pakushtëzuar të një rrjeti aktorësh të ndryshëm nga të cilët kam mësuar shumë, dhe jo vetëm unë, dhe kjo është veçanërisht e rëndësishme sepse është mënyra për të ndërtuar një lëvizje për të kapërcyer pengesat e burime të kufizuara (njerëzore, materiale, mungesë njohurish specifike). Kjo është arsyeja pse sot përpiqem të ndaj njohuritë dhe të gjitha burimet e tjera sa më vetëmohuese të jetë e mundur, veçanërisht në punën time me gratë – është gjithmonë ndarje e pakushtëzuar.

Vitet po kalonin dhe unë vazhdova të mbështes kryesisht vendasit në zona më të vogla ose rurale dhe këto punë nuk do të ishin të mundura pa mbështetjen e Shoqatës ‘’Crvena’’ – organizatë feministe nga Sarajeva. Jam frymëzuar nga kaq shumë gra të forta që po mbronin lumenjtë e tyre vërtetë me trupat e tyre. Nuk do ta harroj kurrë Sumbulka Miličević nga fshati Luke. Ajo bëri bllokadë për makineritë e ndërtimit, e “armatosur” vetëm me makinën e vjetër që vendosi mes tyre dhe lumit. Njerëzit e Luke-së ishin të parët që erdhën për të ndihmuar banorët e Kruščica, një nga simbolet e rezistencës ku vendasit bënin roje për të shpëtuar lumin për më shumë se 500 ditë. Kruščica mori vëmendjen e publikut pas sulmit brutal të forcave speciale të policisë më 24 gusht 2017, ndaj grave që i kundërshtuan duke u ulur në urë, duke u kapur fort për dore dhe duke penguar makineritë për të shkatërruar lumin. Edhe pse u rrahën rëndë, ata arritën të filmonin videon e përdorimit të tepruar të dhunës nga forcat e policisë dhe ajo video live nisi një ortek mbështetjeje. Policia është dërguar nga pushtetarët, të cilët e kanë lejuar këtë gjë në radhë të parë, ku banorët e këtij fshati të mos kenë qasje në ujë të pijshëm, të cilët kanë lëshuar leje që hidrocentrale të vogla të ndërtohen në lumë nga i cili rreth 200 000 banorët e qyteteve fqinje furnizohen me ujë. Nga viti 2017 e deri më sot (2022) gratë e Kruščica-s kanë qenë vazhdimisht të ekspozuara ndaj një forme dhune. Do të veçoja sulmet ndaj kryetares së bashkësisë lokale Tahira Tibold, pasi ajo ishte e ekspozuar ndaj dhunës dhe kërcënimeve të vazhdueshme në internet në baza ditore, shtëpia e saj u godit me gurë dhe për pasojë shëndeti i saj u dëmtua rëndë.

Por gratë e Kruščica-s nuk iu nënshtruan presioneve, përkundrazi. Gjatë këtyre pesë viteve ato udhëhoqën luftën për lumin Kruščica në disa fronte: betejë ligjore, aksione në terren, punë mediatike dhe duke përdorur mekanizmat në dispozicion si komentimi i planeve hapësinore apo nisja e një iniciative qytetare (mekanizëm për pjesëmarrje të drejtpërdrejtë të qytetarëve në vendimmarrje). Nga përvoja ime personale e punës me ta do të thoja se më kanë fuqizuar. Duke punuar së bashku, mora praktikë që asnjë institucion arsimor nuk më ofroi: qoftë për të analizuar apo shkruar iniciativa qytetare, të gjithë kemi krijuar dhe ndarë njohuri dhe përgjegjësi së bashku. Ajo që është më e rëndësishme se kjo njohuri personale është që Kruščica të bëhet një emër tjetër për ngritjen dhe rezistencën – qofshin beteja për lumë apo park – ju mund t’i dëgjoni njerëzit që bërtisnin “Nëse gratë e Kruščica-s mund t’i ndalonin makineritë (dhe autoritetet), mundemi edhe ne”.

Nga përvoja ime e ndjekjes së seancave dëgjimore publike mund të konfirmoj se gratë janë më të patrembura e më të përfshira në ngjarje pjesëmarrëse dhe nuk e lejojnë veten të frikësohen nga prania e ngacmuesve që i kërcënojnë ato hapur. Këto beteja po demaskojnë realitetin politik – ne jemi të gjithë nën sulmin e autoriteteve dhe institucioneve ‘tona’ dhe të gjithë duhet të luftojmë kundër burokracisë shtetërore dhe elitave partiake që mbrojnë të ashtuquajturit investitorët. Ky është vetëm një pasqyrë e shkurtër, por kur kthej kokën prapa, në fakt shoh se gratë përbëjnë shumicën në lëvizjen tonë, kontribuojnë dhe punojnë pavarësisht nëse janë amvise, juriste, analiste, shkenctare politikr, artiste, kryetare shoqatash, gazetare, zëdhënëse. … jemi të barabarta.

Por, ne duhet të kemi parasysh se pa rrjete mbështetëse rezistenca mund të thyejë gratë vërtetë dhe kjo është arsyeja pse ne duhet të krijojmë rrjete të tilla. Për më tepër, ne kemi një përgjegjësi të madhe pasi po krijojmë narrativë alternative se rezistenca nuk është e kotë – me veprime iniciativa, organizata dhe individë që kërkojnë kontroll social të burimeve, mbrojtje të të mirave të përbashkëta që u takojnë të gjithëve dhe tregojnë me shembullin e tyre se aleancat janë të vazhdueshme. Puna dhe mbështetja solidare mund të arrijnë rezultate pozitive dhe për këtë arsye është e rëndësishme të ruhet uniteti dhe të vazhdojë mbështetja e iniciativave dhe komunitetet lokale.

Për fund, do të përmendja sërish Silvia Federici, ajo thotë se gratë varen nga qasja në burimet natyrore më shumë se sa burrat dhe se privatizimi i burimeve, siç është uji, do të ketë një ndikim më të madh në jetën e përditshme të grave dhe për këtë arsye ato janë ato që udhëheqin betejën. Gratë janë forca kryesore shoqërore që pengon komercializimin e plotë të burimeve natyrore. Gratë po ndjejnë gjithnjë e më shumë efektet e krizave që në të vërtetë po na kalojnë supet. Dhe kjo është arsyeja pse lufta për lumenjtë në BiH apo në çdo vend dhe komunitet tjetër është pjesë e një fronti më të gjerë me kërkesa për menaxhim të drejtë dhe qeverisje demokratike të burimeve.

✎ Alma Midžić

Ky editorial është prodhuar me mbështjetjen financiare të Fondacionit të Kosovës për Shoqëri të Hapur. Pikëpamjet e shprehura në këtë publikim janë të Shoqatës Media e Prizrenit dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohen si qëndrim i Fondacionit të Kosovës për Shoqëri të Hapur.