Pamundësitë krijojnë mundësi

Sonay, e cila theksoi se është rritur në teatër, është diplomuar në Radio, Televizion dhe Kinema, ka studiuar në punëtorinë e teatrit të universitetit gjatë viteve të universitetit dhe vazhdon studimet pasuniversitare në degën e Dizajnit të Komunikimit Vizual.

Kur e pyeta pse teatri privat, Buş tha: “Është e vështirë të hidhen disa hapa në Kosovë, ndoshta brezat e ardhshëm do ta shohin profesionalizimin e teatrit turk, por jam e vetëdijshme se kjo nuk do të arrihet në kohën tonë. Prandaj, ideja e teatrit privat, që synoj të jetë më i lirë, u frymëzua nga shembujt në Turqi. Sepse kur bëni teatër nën emrin e një ojq-je, ju konsideroheni gjithmonë si amatoë, kështu që ideja ime për teatrin privat m’u duk atraktiv. Ua shpjegova këtë ide shokëve të ekipit Onur (Cibo) dhe Tansu (Kervan), pyeta nëse do të më qëndronin pranë në këtë ide dhe ata ranë dakord menjëherë.

Art Theatre, i cili u krijua në qershor 2020, shfaqjen e parë të quajtur ‘Vrasje e dorës së dytë’ mundi ta luante vetëm në nëntor për shkak të kushteve pandemike. Reprizs e lojës u dha në janar të vitit 2021. Sado që aktivitetet u prekën nga kushtet e pandemisë, Bush deklaroi se ndoshta këto ide nuk do të ishin zhvilluar nëse nuk do të kishte ndodhur pandemia. 

Duke thënë se në ekipin kryesor janë Tansu Kervan dhe Onur Cibo, ekipi tjetër përfshin Tuncay Laloş, Sali Laloş, Erkin Halçe dhe Deniz Dadale, udhëheqësja e ekipit Artit Theatre, Buş tha: “Përveç këtij ekipi, ne kemi një staf prej rreth 60 personash në fusha të tilla si teknika, prapaskenat, regjia dhe asistenca. Gjithashtu, vitin e kaluar kemi pasur 34 studentë, ndërsa këtë vit kemi 18 studentë”, shtoi ajo.

Ka shumë përparësi që sjell teatri, një ndër to është ruajtja e gjuhës turke.

Duke u shprehur se teatri u ofron mundësi atyre që duan ta bëjnë punën me rehati, Buş tha: “Ne e duam teatrin, bashkë me këtë ka shumë përparësi që sjell teatri. Një prej tyre është mbrojtja e turqishtes. Kur themi Teatri Turk, ai ekziston jozyrtarisht që nga vitet 1930 dhe zyrtarisht pas vitit 1951. Jemi të vetëdijshëm se vetëm projektet që kemi marrë ose do t’i marrim nga komunat apo ministritë nuk do të mjaftojnë që kjo të mbijetojë. Prandaj menduam që nëse e marrim privatisht do të jemi më të lirë dhe do të mirëpritemi ndryshe në institucionet që duam mbështetje. Në emrin tonë do të jetë etiketa ‘teatër privat’”, tha ajo.

Ne pamë zhdukjen e vullnetarizmit tek të rinjtë.

Duke përmendur se ajo gjithashtu vjen nga një familje aktorësh teatror, Buş tha: “Nëse nuk arrijmë t’ia besojmë këtë pishtar brezave të ardhshëm, atëherë kjo do të shkëputet në një moment. Fatkeqësisht teatri turk dhe aktivitetet kulturore në Kosovë dhe Prizren në përgjithësi janë dëmtuar shumë vitet e fundit. Kemi parë që tek të rinjtë është zhdukur parimi i vullnetarizmit. Unë jam një person që jam rritur në shoqatën “Dogru Yol”. Kur kthej kokën pas në moshën 15-16 vjeçare, më kujtohet se ishim të zënë me gjithçka. Ndonjëherë bënim gjëra të mëdha, ndonjëherë merreshim me detaje të vogla. Por gjenerata e re nuk është e vetëdijshme për këtë”, tha ajo. Duke vënë në dukje se telefonat e mençur dhe rrjetet sociale zënë shumë vëmendje, Buş theksoi se teatri ka një rëndësi të madhe për shoqërinë turke dhe për të ruajtur kulturën e saj. 

Para pandemisë, teatri turk kishte më shumë audiencë

Duke thënë se ka pasur një rënie të audiencës së teatrit me pandeminë e koronavirusit, Sonay përmend se para pandemisë ka pasur më shumë spektatorë pavarësisht se cilat shfaqje janë shfaqur dhe se ka pasur rënie të numrit të spektatorëve me pandeminë. Edhe pse sot arritën t’i mbushin sërish sallat, Sonay mendon se numri i shikuesve, për shkak të frikës së krijuar nga pandemia është ulur dhe ende nuk e kanë arritur kapacitetin e tyre të para pandemisë. 

Duke përsëritur se teatri është pjesë e kulturës turke në Kosovë, Buş tha: “Kur shikojmë arkivat, edhe nëse një shfaqje luhet dhjetë herë, ajo mbushte sallën ku është luajtur për të dhjetën herë, madje edhe dyert janë thyer. Më kujtohet që në fëmijëri, në dasma dikush vishte kostume, ndërronte rrobat, gratë bëheshin burra, luhej si një “lojë mejdani”, në atë festë. Ne po mundohemi të plotësojmë mangësitë tona aktuale me të rinjtë që i edukojmë. Shohim që mund të tërheqë edhe të rinjtë. Për shembull, nëse themi kinema, të rinjtë preferojnë të shkojnë më shumë në kinema. Edhe pse çmimet e biletave të teatrit janë më të ulëta, kërkesa ende nuk është në nivelin e dëshiruar. Prandaj, si shpëtim, ne organizojmë seminare për të trajnuar aktorë dhe për të fituar një audiencë të ndërgjegjshme teatrore. Ne po fokusohemi te të rinjtë, që pas 30 vjetësh, ata të vazhdojnë të mbajnë pishtarin.”, u shpreh ajo.

Ne preferojmë të luajmë shfaqje me tema aktuale dhe një infrastrukturë të luajtur më parë.

Duke deklaruar se ata preferojnë çështjet aktuale dhe shfaqjet me një infrastrukturë të luajtur më parë në preferencat e tyre të lojës, Buş thotë se mesazhi social i dhënë është gjithashtu i rëndësishëm në zgjedhjet e tyre. Duke thënë se shfaqja që ata luajtën, e quajtur “Vrasje e dorës së dytë”, është shkruar nga Dilan Demirel, një shkrimtare e re, Buş tha: “Megjithëse nuk ishte e famshme, ajo i bëri njerëzit të mendojnë për vetminë e krijuar nga kapitalizmi dhe çfarë lloj efekti psikologjik kishte kjo vetmi. Ishte një shfaqje për mënyrën se si temat e njohura kanë një ndikim tek njerëzit. Ne zgjodhëm këtë lojë për të trajtuar këto tema. Përveç kësaj, ne preferojmë që lojërat që zgjedhim të përfshijnë një mesazh social.” 

Duke nënvizuar se i kushtojnë vëmendje rolit të gruas dhe sa aktore ka në shfaqjet që interpretojnë, Sonay tha se preferojnë të luajnë pjesë të periudhave 20-30 vjeçare, veçanërisht në shfaqje të stilit komedi dhe vodevile dhe në pjesë të miratuara nga pedagogët në shfaqjet për fëmijë.

Problemi më i madh që kemi është të mos gjetja e një buxheti.

Duke thënë se kanë marrë mbështetje nga institucionet si Ministria e Kulturës, Zyra e Kryeministrisë për Komunitete dhe Komuna e Prizrenit në periudhën e fundit të vitit 2020 dhe në mesin e vitit 2021, Buş thekson se nuk kanë mundur të marrin asnjë mbështetje në vitin 2022. Një nga problemet më të mëdha me të cilat përballen janë vështirësitë financiare dhe mos gjetja e buxhetit.

Duke theksuar se ata kanë avantazhin që të mund të shesin shfaqje sepse janë teatro private, Sonay tha: “Ndonjëherë, ne marrim para hua nga diku për të bërë një shfaqje. Më pas luajmë në shfaqje dhe shlyejmë borxhin me të ardhurat që marrim nga biletat që shesim. Nga ana tjetër, duke qenë se jemi një teatër privat, kemi avantazhin që mund të shesim shfaqje. Për shembull, i kemi shitur Prishtinës dhe Mamushës një shfaqje për fëmijë. Ne gjetëm një sponsor për këtë. Fëmijët në Mamushë e panë lojën falas, por një kompani private na ofroi mbështetje financiare, kështu që shkuam dhe luajtëm. Po kështu kemi luajtur edhe në Prishtinë. Kjo është arsyeja pse ne nuk kemi shumë probleme. Megjithatë, ne e kemi të vështirë të përshkruajmë se çfarë është teatri privat. Ka pyetje të tilla si çfarë është teatri privat, a po bëni teatër për të fituar para. Përgjigja jonë është e qartë, “po”.

Duke thënë se nuk mund të kalonin në një sistem të rregullt pagash për arsye financiare dhe se synojnë ta zgjidhin këtë problem në pesë vjet, Buş tha: “Ndonjëherë ne e bëjmë këtë punë pa asnjë mbështetje financiare, të gjithë e bëjnë sepse e duan teatrin. Ndonjëherë fitojmë shumë, por pjesën më të madhe të vitit duhet të mjaftohemi me ato që fitojmë, nuk kemi të ardhura të qëndrueshme gjatë gjithë vitit. Ne shpenzojmë rreth 3 muaj për një shfaqje, në këmbim i shesim biletat për vetëm dy euro e gjysmë. Ndonjëherë vjen dikush dhe thotë se biletat janë shumë të shtrenjta ose nëse nuk blejmë bileta për fëmijën tim…” shtoi ajo.

Jemi shumë mirë me grupe të tjera teatrale

Duke nënvizuar se janë në marrëdhënie të mira me grupet e tjera teatrore, Sonay Buş tha se së fundmi kanë përgatitur një shfaqje të quajtur “Tregime të grave” me teatrin romë, dhe shfaqja është drejtuar nga Tansu Kervan nga Art Theatre, duke theksuar se ka marrë pjesë edhe si asistente e regjisorit në këtë shfaqje, e cila është vënë në skenë katër herë. Duke theksuar se ky bashkëpunim është shumë i këndshëm, aktorja tha: “Ne kemi një tekst në gjuhën turke dhe aktorët e luajnë në gjuhën rome. Pas një kohe, edhe pse ata luanin në gjuhën e tyre dhe ne nuk e dinim atë gjuhë, kishim ndjesinë se kuptonim anën tjetër. Energjia e aktorëve të teatrit romë është shumë e lartë, ne jemi gjithmonë në kontakt me teatrot turke, ata mund të kërkojnë mbështetje nga ne e ne nga ata kur është e nevojshme. Ne ende nuk kemi bashkëpunuar me teatrin amator shqiptar, por mund të bashkëpunojmë me ta në të ardhmen. Kishte shfaqje për fëmijë nën emrin e shoqatës Sarski Behar, organizuam një punëtori të shpejtë për dy ditë atje, përsëri në bashkëpunim me Sarski Behar u përgatit një shfaqje e quajtur ‘Nuk raportova’ (Nisam Privala) nga histori të vërteta për dhunën ndaj grave. Këtë shfaqje e kemi luajtur edhe në Tiranë dhe Beograd. Unë kam luajtur në turqisht, një tjetër në shqip, dy në boshnjakisht… Ishte një lojë shumëgjuhëshe, por tema kryesore e saj ishte injorimi i dhunës ndaj grave.” 

Ne nuk përjetojmë diskriminim

Duke nënvizuar se ata mbështeten kudo që shkojnë, Buş shprehet se nuk përjetojnë diskriminim dhe se në teatrot e tyre ka fëmijë nga komunitetet e tjera. Sonay Buş, e cila deklaroi se nuk kishin asnjë problem, tha: “Ne kishim një student, ai nuk dinte pothuajse asnjë fjalë turqisht, filloi të fliste shumë rrjedhshëm me kalimin e kohës”. 

Problemi i hapësirës: Shumë nga punët tona janë lënë në minutat e fundit

Art Theatre ka një zyrë dhe sipas Sonay, në këtë zyrë ata i zhvillojnë provat e teatrit dhe të gjitha eventet e tjera. Duke deklaruar se ata kanë bërë prova në shtëpinë e kulturës dy ose tre ditë më parë për disa nga shfaqjet e tyre më të mëdha, Buş tha: “Megjithatë, shtëpia e kulturës aktualisht po i nënshtrohet punimeve restauruese dhe sipas thashethemeve, këto punime do të zgjasin dy vjet. Ne kishim një qendër rinore në Ortakoll, por nuk është e përdorshme për shkak të disa çështjeve politike. Këtë vit luajtëm në një shfaqje në sallën e konferencave të Universitetit Ukshin Hoti, në Prizren. Kjo ishte diçka që as nuk e kishim menduar më parë. Me një ide të një mikut tonë, shkuam dhe folëm me rektorin dhe atij i pëlqeu ideja dhe tha se do të na e jepnin sallën me kënaqësi. Nuk ka ndonjë skenë aty, por e kemi bërë të përdorshme me ndërhyrje të vogla”, tha ajo.

Duke thënë se nuk kanë asnjë siguri, se të gjitha alternativat janë jashtë përdorimi, është një problem jo vetëm në fushën e teatrit, por edhe në të gjitha aktivitetet kulturore dhe nuk dinë si ta zgjidhin atë, Buş tha: “Ne kemi disa ide në të ardhmen. Pamë se në qytete që vizituam, si Tirana apo Beogradi, ka salla që mund të bëhen me materiale shumë të lira, të cilat janë të thjeshta. Dhe kur është e nevojshme, edhe Teatrot Shtetërore i përdorin këto skena. Ndoshta problemi ynë është të presim që gjithçka të jetë perfekte. Një nga ëndrrat dhe synimet tona është të ndërtojmë një skenë nëse mund të gjejmë mbështetje. Nëse ia dalim, duam që ai të jetë një vend që mund të përdoret nga të gjitha grupet, jo vetëm për ne. Nga këtu mund të krijohen edhe të ardhura”, tha ajo.

Buş vuri në dukje se një teatër mund të gjendet në çdo rrugë në Kadıköy (Stamboll), dhe tha “Nëse e lidhim kulturën dhe artin me politikën apo me kryetarin, ministrin apo kryeministrin që do të ndryshojë çdo 4 vjet, nuk do të ketë kurrë zgjidhje. Ka shumë shembuj, teatrot private po ndërtojnë sallat e tyre në shumë vende. Më duket se do të presim më gjatë ndërsa presim ndërtimin e sallave të shkëlqyera, pa mungesë e madhështore.” 

Rreth Qendrës Kulturore Turke

Duke pretenduar se Qendra Kulturore Turke do të jetë një pëlhurë e paçmim për teatro, Sonay Buş, nga ana tjetër, është e shqetësuar për këtë ide, e cila mendon se është ende larg. Ekziston një ide që të përgatitet një peticion për një letër nga një avokat që dëshiron që qendra rinore në Ortakol të mos i jepet një personi të vetëm dhe të jetë e hapur për të gjithë, mirëpo, në përgjigjet që ka marrë, Bush ka deklaruar se është përballur me pyetjen nëse kjo fushatë do të nënshkruhet sipas udhëheqësit të kësaj kampanje dhe tha: “Në idenë e Qendrës Kulturore Turke (TKM) është e qartë se shoqatat do të përleshen mes tyre fillimisht. Le të themi se është hapur TKM, do të diskutohet se e kujt është dhoma më e madhe e kujt është më e vogël. Dikush do të bëjë prova për pesë ditë, disa edhe pse nuk iu nevojitet, do të duan të bëjnë prova po aq, sepse dikush tjetër po bën prova për pesë ditë. Nuk e di nëse do të mund të na mbledhë apo të na ndajë TKM. Ku do të jetë lokacioni i ndërtesës, si do të transportohen fëmijët apo sa e saktë do të ishte ta ndanin atë në një komunitet nën emrin e një qendre kulturore ‘turke’. Megjithatë, nëse mund t’i kapërcejmë të gjitha këto probleme, mendoj se do të jetë një vend i pakrahasueshëm.” 

Buş deklaroi se nuk e sheh të përshtatshme që të gjitha shoqatat të mblidhen aty pas jetësimit të Qendrës Kulturore Turke dhe tha se, sipas saj, kjo ndërtesë duhet t’u ofrojë hapësirë ​​komuniteteve që nuk kanë mundësi dhe të rinjtë duhet të merren parasysh. Bush si kritikë theksoi se mjeshtrit në shoqëri nuk dinin të trajnonin praktikantë, dhe kështu është futur në një lak jo progresiv. 

Mungesa e autorit mund të jetë një shqetësim komercial

Buş tha se nuk ishte shumë e kënaqur me numrin e shfaqjeve vendase, se kishte disa pjesë të shkruara nga aktori i teatrit Deniz Dadale dhe se kishte shkruar disa skeçe që nga viti i kaluar, gjithashtu nënvizoi se ata ndjenin një mungesë të tillë në teatrin turk, por arsyeja kryesore mund të ishte një shqetësim komercial, si për shembull të luanin pjesë të famshme dhe të bënin që publiku të mbushë sallën. 

Buş, e cila pretendon se njerëzit mësohen me atë rehati kur janë në zonën e rehatisë dhe nuk janë shumë të interesuar të bëjnë diçka të re, dhe se mund të përpiqen të krijojnë diçka nga asgjëja kur është e vështirë, ajo u shpreh: “Pamundësitë në fakt krijojnë shumë mundësi. Kështu doli Art Theatre. Ne kemi një kulturë teatri që daton që nga kohërat e lashta dhe duhet të kemi edhe shkrimtarë”. 

Sonay, e cila tha se ka shumë dëshirë që edhe në Prizren ta zhvillojë shkrimin e shfaqjeve, tha: “Kur shikon shfaqjet e shkruara nga Jeton Neziraj, shohim kritika shumë të ashpra dhe goditëse. Ndoshta tregon për përvojat e çdo kosovari. Shfaqjet e tij u luajtën në shumë vende, përfshirë Turqinë. Jam e sigurt se rrëfimet e shkrimtarëve tanë nga Prizreni do të priten me shumë simpati nga publiku. Tani, nëse mund të shkruajmë shfaqje që tregojnë për ne, do të shikohen me interes nga publiku, në një farë mënyre teatri është për të vënë një pasqyrë. Njeriu qesh me veten, edhe nëse nuk është i vetëdijshëm, diçka që bën mund t’i duket qesharake. Duhet të rritet numri i shkrimtarëve nga Prizreni. Aktualisht jemi duke punuar për një shfaqje të shkruar nga Deniz Dadale, ajo është në rishikim. Ne synojmë ta shtypim si libër dhe ta dërgojmë në Teatrot Shtetërore në Turqi. Bëmë një rishikim të një shfaqjeje tjetër të quajtur “Shih sy se çfarë do të ndodhë tani”,  (Göz Bak Neler Olacak Şimdi) dhe e dërguam në teatrot në Turqi dhe morëm përgjigje pozitive”, tha ajo. 

Shoqëria turke duhet të takohet në “Rrugën e Drejtë”

Duke deklaruar se Teatri Aziz Buş, i cili është nën ombrellën e Shoqatës “Dogru Yol”, nuk është aktiv dhe se nuk mund të thuhet se është zyrtarisht në “Dogru Yol”, Buş tha: “Dogru Yol është plaga jonë e përgjakshme. Ka shumë probleme. Ka shumë ndarje. Këto ndarje pasqyrohen edhe në aktivitete. Le të bëjë kush çfarë të dojë, në cilën shoqatë do të veprojë, por vendi ku mledhemi duhet të jetë “Dogru Yol”. Kur ka një problem që prek shoqërinë turke, ne duhet të takohemi në ‘Dogru Yol’. Ajo duhet të jetë e hapur për të gjithë. Por përderisa ka margjinalizime, kjo që thashë nuk është e mundur”, tha ajo.

Intervistë: Suer Celina

© PRIZMA MEDIUM

Ky shkrim përkrahet nga programi i Fondacionit Kosovar për Shoqëri Civile (KCSF) ‘EJA Kosovë’, bashkëfinancuar nga Agjencia Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), Suedia dhe Qeveria e Dukatit të Madh të Luksemburgut.”