Ata janë kudo, por nëse nuk shikojmë, nuk mund t'i shohim. Kanë probleme, por nëse nuk janë në familjen tonë, nuk i dimë. Sepse ata, ashtu si themi “margjinalizim”, janë ata të cilët shtyhen përtej kufijve. Po flasim për njerëz që qëndrojnë në anën tjetër të pragut, që janë anash, ose të shtyrë mënjanë. Janë ata që u thuhet “ndaloni ju”, pa vetëdije.
Pengesat shumë të thjeshta mund ta kthejnë jetën e tyre në një birucë. Pandjeshmëria e nënvlerësuar mund të krijojë pengesa para tyre. Sepse doreza e derës është një send që ai/ajo nuk mund ta arrijë. Tualeti është i vendosur në mënyrë të papërdorshme për ata. Një pengesë e trotuarit në rrugë është shumë e madhe që ai/ajo të mund ta kalojë. Është ai/ajo që përplas të tjerët e përplaset nga të tjerët se nuk sheh. Është i/e margjinalizuar sepse nuk shihet. Ata në fakt nuk janë margjinalë, janë thjesht të margjinalizuar. Të shtyrë e të anashkaluar. Bëhet fjalë për njerëz që janë pjesë e rëndësishme e shoqërisë, të cilët mund të marrin pjesë në shoqëri me pak kujdes dhe përpjekje. Shumë lehtë i quajmë ‘me aftësi të kufizuara’.
Ata kanë një disavantazh. Disa janë të verbër, disa janë në karrocë me rrota dhe disa kanë një tjetër pengesë. Megjithatë, me një ndjeshmëri që duhet krijuar në shoqëri dhe mundësi që duhet ofruar, këto pengesa mund të hiqen. Ose të paktën të lehtësohen. Ne zhvilluam një shkëmbim idesh mbi politikat që duhen ndjekur dhe çfarë duhet bërë për të rritur cilësinë e jetës së këtyre grupeve të pafavorizuara, për t’u mundësuar atyre pjesëmarrjen e lehtë në jetën shoqërore.
Në takimin e udhëhequr nga Adelina Hasani, në kuadër të Prizma Medium, u diskutua për problemet e personave me aftësi të kufizuara dhe se çfarë duhet bërë. Transporti dhe qasja tërhoqën vëmendjen si ndër problemet themelore në qytetin e Prizrenit. Problemet variojnë nga infrastruktura rrugore e qytetit dhe mungesa e ashensorëve në ndërtesa e deri tek hapësirat e zëna nga mjetet e parkuara.
Problemi më i madh është transporti dhe qasja
Edhe pse në kategori të ndryshme personat me aftësi të kufizuara kanë shumë probleme të përbashkëta. Një nga problemet më të mëdha është infrastruktura e transportit dhe qasja në shërbime. Resmije Rahmani nga OPDMK (Organizata e Personave me Distrofi Muskulare e Kosovës) shprehet kështu: “Sepse gjithçka ka të bëjë me qasjen. Edhe për të ardhur deri këtu duhet të largohesh nga shtëpia, madje ndonjëherë edhe vetë shtëpia është pengesë. Kosova është një vend i ri, po, por ne ende nuk kemi arritur të plotësojmë as kërkesat minimale për qasje në shtëpinë tonë ose në një vend nga shtëpia jonë. Kur themi qasje, nuk po flasim për dy apo tre shkallë. Ka shumë faktorë si dyert, pragjet, tualetet e përshtatshme, hapësira e mjaftueshme për lëvizje.”
Kur ne pranojmë që qasja duhet të fillojë nga shtëpia, mbështetja e qeverisë duhet të fillojë pikërisht këtu. Sepse për një person që nuk mund të largohet nga shtëpia e tij/saj, edhe nëse investimet e bëra në qytet janë shumë të mira, do të jenë të kota. Rahmani zbulon këtë kotësi kështu: “Nëse nuk dalim dot nga shtëpia, nuk do të mund të shkojmë dot në shkolla për t’u arsimuar, nuk do të mund të marrim pjesë në jetën shoqërore, e për punësim nuk po flasim fare”. Krijimi i kushteve të nevojshme që një person me aftësi të kufizuara të largohet nga shtëpia mund të shihet si një çështje e veçantë. Por në fakt nuk është. Prandaj, një nga kërkesat më themelore të personave me aftësi të kufizuara është mbështetja e familjeve të tyre në këtë drejtim. Është e domosdoshme që të sigurohen standarde si ashensorë të përshtatshëm, rampa standarde, dyer të gjera, tualete të përshtatshme për familjet ku jeton një person me aftësi të kufizuara.
Infrastruktura e transportit të qytetit ishte e pabesueshme 20 vjet më parë (ishte tmerr). Kur e kemi parasysh këtë situatë, shohim se ka zhvillime pozitive. Megjithatë, ka ende shumë mangësi. “Kam vizituar edhe qytete të tjera të Kosovës. Situata edhe në këto qytete është e rëndë”, tha Rahmani, duke shtuar se të paktën qendra e Prizrenit është e qasshme. Por qyteti nuk përbëhet vetëm nga qendra. Fatkeqësisht, ka probleme edhe në ndërgjegjësimin dhe ndjeshmërinë e njerëzve ndaj këtyre çështjeve. “Mjetet parkohen në atë mënyrë që bllokojnë rrugën,” tha Rahmani. Nuk po them që e bëjnë këtë me qëllim. Nuk e bëjnë me qëllim. Por ata nuk kuptojnë. Qytetarët kanë nevojë për më shumë mirëkuptim dhe ndjeshmëri.” Një tjetër person me aftësi të kufizuara, Turkan Basa, tërheq vëmendjen për këtë situatë si vijon: “Ndërsa po ndërtohen rrugë të reja, duhet kushtuar vëmendje pengesave. Makinat e parkuara na bllokojnë rrugën. Automjetet nuk japin rrugë.”
Agron Kude është një nga aktivistët që e konsideron Prizrenin si më të qasshëm se qytetet tjera. Sipas tij, përkundër mangësive, Prizreni është në gjendje më të mirë për personat me aftësi të kufizuara sesa qytetet tjera. Këtu ka kontribuar edhe qeverisja lokale, por edhe aktivitetet nga shoqata të ndryshme.
Për ta përmbledhur, ka shumë probleme me të cilat përballen personat me aftësi të kufizuara, pavarësisht nga kategoria. Por situata është edhe më e keqe, sidomos për gratë me aftësi të kufizuara. Burrat disi mund të shkojnë në disa vende me miqtë e tyre. Gjendja e grave është më e keqe. Ato, përveç që nuk mund të arsimohen, nuk mund të marrin pjesë as në jetën shoqërore. Përjetimi i kësaj në shekullin e 21-të është vërtet sikur të zhytesh në errësirë.
Nuk mund as të ëndërrohet krijimi i një familjeje
Sipas Resmije Rahmanit, pjesëmarrja e personave me aftësi të kufizuara në jetën sociale dhe krijimi i një familjeje është një çështje që as nuk mund të vihet në rend të ditës. Nuk mund të themi se familjet vendosin pengesë këtu, por çështja as që ngritet. “Askush nuk më tha që nuk mund të martohesh apo të bësh familje. Por ne jemi në një situatë të tillë që as nuk mund ta mendojmë, sikur nuk kemi të drejtë… e di që në Kosovë pas luftës ka pasur vetëm dy martesa. “Ne jemi të gjithë beqarë,” tha ajo.
Për të krijuar kushte të përshtatshme për individët me nevoja të veçanta, si në Perëndim, duhet ofruar mbështetje materiale dhe morale. Të gjithë janë dakord për këtë çështje. Aktivisti Agron Kude, nga ana tjetër, tha se edhe personat me aftësi të kufizuara duhet të thyejnë disa barriera duke deklaruar se: “Ka disa tema që janë tabu. Këto mund të vijnë edhe nga familjet. Margjinalizojnë, stigmatizojnë, i heshtin personat me nevoja të veçanta… Ky është një fakt. Flitet pak për këto çështje, por ato ekzistojnë.”
Socializimi është një nga pengesat e rëndësishme për personat me aftësi të kufizuara. Problemi i pjesëmarrjes në jetën shoqërore lidhet me shumë çështje të tjera. Pavarësisht se problemi më i rëndësishëm është transporti dhe qasja, problemet e tjera që pasojnë janë në një pikë shumë jetike. Mundësitë e kufizuara të punësimit i pengojnë personat me aftësi të kufizuara të marrin pjesë në jetën ekonomike dhe sociale. Pamundësia për të ofruar shtëpi të përshtatshme të kujdesit dhe shërbime shëndetësore e ndërlikon më tej jetën tashmë të vështirë të personave me aftësi të kufizuara.
Aktivisti Agron Kude tha se: “Problemi i parë është qasja, pastaj punësimi. Kur ka një shpallje për punësim, qasja në të është gjithashtu e rëndësishme. Sepse nëse nuk keni qasje, nuk mund të aplikoni. Përgjithësisht institucionet thonë se kanë qasshmëri, por kjo nuk do të thotë se ka. Sepse qasja mbulon një çështje nga parkingu deri tek tualetet. Kjo është një pikë shumë themelore”, tha ai.
Ndonjëherë një detaj që duket shumë i vogël ose i anashkaluar mund të krijojë probleme të mëdha për njerëzit me aftësi të kufizuara. Për shembull, në kalimin për në Urën e Gurit, rruga e vjetër e shtruar me gurë siguronte një kalim të drejtë. Ky kalldrëm me gurë u hoq teksa po kryheshin punimet e asfaltimit. Kështu, midis hyrjes në urë dhe rrugës së asfaltuar u krijua një pengesë me një shkallë. Kjo pengesë, të cilën askush nuk e sheh dhe e kalon me një hap kur përballet, mund të krijojë po aq probleme sa një mur për personat me aftësi të kufizuara.
Në fshatra gjendja është shumë më e rëndë. Sidomos për vajzat. Ka situata ku edhe shërbimet më elementare si arsimi dhe shëndetësia nuk mund të qasen, sepse nuk ka mjaft ndjeshmëri dhe ndërgjegjësim në shoqëri. Duke u shprehur se marrin pjesë në programe të ndryshme të mbështetjes psikologjike me familjet e tyre, Resmije Rahmani shprehet se duhet të mbështeten edhe me praktikë. Përveç kësaj, ka nevojë për vende të kujdesit shëndetësor dhe kujdestarë profesionistë. Sepse nëse një individ me problem në sistemin muskuloskeletor lëndohet, është shumë më i vështirë për t’u trajtuar. Rahmani shpreh shqetësimin e saj si më poshtë: “Kemi shumë frikë se mos lëndohemi. Nëse ndodh një dëmtim i rëndë, ai është i pakthyeshëm.”
Asnjë qytet nuk ka qendra që mund të përdoren si vendtakime ditore (qendra ditore) për socializimin e personave me aftësi të kufizuara. Nuk ka qendra që mund të ofrojnë shërbime integruese në asnjë qytet. (Qendra integruese).
Duke u shprehur se e gjithë barra është mbi familjet për shërbimet e përkujdesjes dhe integrimit social, Resmije Rahmani tha: “Familjet tona po plaken. Nuk e dimë se çfarë do të ndodhë pasi të vdesin. Ne nuk jemi për qendrën në Shtimje. Por nuk ka vend tjetër. Nuk ka vend që ofron kujdes profesional. Çfarë bëjnë këta njerëz? Shqetësimi më i madh i familjeve është se çfarë do të ndodhë kur të vdesin pleqtë që kujdesen për ato/ato. Është shumë e dhimbshme dhe shqetësuese ajo që do të ndodhë me personat me aftësi të kufizuara që nuk kanë të afërm të familjes, vëllezër apo motra që kujdesen për ta.”
Duhet bërë shumë në nivel qendror dhe lokal që personat me aftësi të kufizuara, të cilët janë pjesë e shoqërisë, të marrin pjesë në shoqëri. Edhe pse çështjet si tejkalimi i një pengese të thjeshtë të trotuarit mund të duken të vogla, pengesat që krijon janë mjaft të mëdha. Prandaj, ekziston nevoja për të zhvilluar një politikë gjithëpërfshirëse si në nivel lokal ashtu edhe në atë qendror dhe për ta zbatuar atë brenda kornizës së standardeve të duhura.
Para së gjithash, konsiderohet e rëndësishme që shteti të mbështesë programe të ndryshme grantesh për të krijuar kushte minimale në shtëpitë ku jetojnë personat me aftësi të kufizuara. Pasi një person me aftësi të kufizuara nuk mund të dalë nga shtëpia, ai nuk do të jetë në gjendje t’i arrijë asnjë nga mundësitë e ofruara në qytet.
Pasi të dalin në rrugë nga shtëpia e tyre, pritshmëria e personave me aftësi të kufizuara është që rrugët dhe institucionet të jenë gjithashtu të qasshme. Rrugët, trotuaret dhe ashensorët janë po aq të rëndësishëm sa kabinat e pagesës në institucione, tavolinat hidraulike në qendrat shëndetësore dhe kushtet teknike të ngjashme. Qendrat ditore dhe mundësitë e punësimit që do të krijohen nga komunat duhet të konsiderohen si një mundësi për këta individë për të marrë pjesë në jetën shoqërore. Edhe pse ka rregullime ligjore për disa çështje, ka mungesë zbatimi. Ashtu si në çështjet e punësimit.
Me pavetëdijen dhe pandjeshmërinë pasojnë edhe paragjykimet
Sjelljet e bëra pa vetëdije, edhe pse jo me qëllim, e bëjnë jetën e personave me aftësi të kufizuara më të vështirë. Edhe nëse nuk bëhet me dashje, praktikat që mbeten të pandjeshme ndaj jetës së personave me aftësi të kufizuara i kufizojnë ata në hapësira të ngushta. Të gjitha këto pasohen edhe nga paragjykimet. Sepse ndjekin një paragjykim sikur nuk dinë të shkruajnë se janë me aftësi të kufizuara. Aktivisti Agron Kude deklaroi se: “Në spital: A e dini datën e lindjes? Në bankë: Të sjellim një pajisje me gjurmët e gishtërinjëve? “Ne u përballëm me pyetje të tilla”.
Megjithatë, personat me aftësi të kufizuara kanë fituar aftësi të ndryshme përmes kurseve të ndryshme. Nëse do të ekzistonte një qendër e përshtatshme, ata mund të zhvillohen më tej. Rahmani: “Kemi shkuar edhe në kurse për zeje të ndryshme. Këto mund të praktikohen në këto qendra. Këtu mund të ketë edhe përfitime ekonomike. Mund të jetë një qendër shumëfunksionale. Kushdo që ka prirje për çfarëdo, mund ta gjejë veten aty. Kur bashkohemi me njerëz që e kuptojnë njëri-tjetrin, ne mund ta mbështesim njëri-tjetrin. Ne duhet ta mbështesim njëri-tjetrin për t’i kapërcyer këto probleme. “Askush nuk mund të bëjë asgjë vetëm,” tha ajo.
Personat me aftësi të kufizuara kanë shumë probleme, duke filluar nga problemet e qasjes në qytet dhe shërbimet, tek mungesa e qendrave të kujdesit dhe integrimit, deri tek diskriminimi nga diskursi i dominuar nga burrat. “Gratë me aftësi të kufizuara kanë probleme më të mëdha. Mund të themi se në përgjithësi nuk ka barazi mes burrave dhe grave në Kosovë. Brenda kësaj pabarazie, mund të themi se ka një afërsi apo barazi më të madhe mes grave dhe burrave me aftësi të kufizuara”, thotë Rahmani, duke tërhequr vëmendjen për formën e dukjes nga jashtë të diskriminimit gjinor. Ashtu si shoqëria i shikon njerëzit me aftësi të kufizuara nga jashtë. “Kam 35 vjet që jetoj në karrocë. Imagjinoni të kaloni një ditë në këtë karrige. Më pas mendoni se si do të kalojnë 35 vjet kështu” u shpreh Rahmani, e cila jep mundësinë për të krijuar empati me njerëzit që luftojnë me këto çështje dhe për t’i hedhur një vështrim nga afër.
“Ky shkrim përkrahet nga programi i Fondacionit Kosovar për Shoqëri Civile (KCSF) ‘EJA Kosovë’, bashkëfinancuar nga Agjencia Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), Suedia dhe Qeveria e Dukatit të Madh të Luksemburgut.”
