Lumbardhi: e djeshmja, e sotmja dhe e ardhmja

Ares, siç dihet, kjo kinema, e cila u ndërtua për sensibilizimin e masës pas kohërave të trazuara të Luftës së Dytë Botërore, mbeti e braktisur. Duke qenë se është kompani sociale, i është transferuar Agjencisë Kosovare të Privatizimit – AKP. Nëse flasim për nismën për mbrojtjen e Lumbardhit dhe më pas Fondacionit Lumbardhi, çfarë do të thoshit për punën që keni bërë për mbrojtjen e kësaj kinemaje?

Iniciativa për Mbrojtjen e Kino Lumbardhit është gdhendur në kujtime në vitin 2014, me fushatën e mbështetur nga 58 organizata joqeveritare të udhëhequra nga DokuFest, EC Ma Ndryshe dhe Rrjeti i Organizatave Kulturore të Prizrenit. Duke bashkuar akterë të ndryshëm, dhe duke paraqitur kujtesën publike dhe vlerat e tjera arkitekturore, teknologjike dhe sociale të kinemasë si bazë, ata përfshinë kinemanë Lumbardhi në listën e trashëgimisë kulturore me mbështetje lokale, kombëtare dhe rajonale, kështu duke bërë që për herë të parë në Kosovë qytetarët zyrtarisht të përcaktojnë trashëgiminë kulturore dhe njëherit hera e parë që një proces privatizimi ndalohej me një fushatë avokimi.

Ky grup ka kundërshtuar edhe tendencën e Komunës së Prizrenit, në deklaratën zyrtare të saj, për rrënimin e objektit të kinemasë, pas arsyetimit të ‘zgjerimit të rrugës’ dhe ka kërkuar që të zhvillohen opsione për një qasje që e ruan objektin e kinemanë dhe i ofron zgjidhje problemit të sigurisë dhe trafikut. Në mënyrë që kinemaja të bëhet një ‘hapësirë kulturore kolektive, funksioni kryesor i së cilës është të shfaqë filma’, organizatat kulturore dhe aktorët institucionalë u bashkuan për të kërkuar hartimin e planit të menaxhimit të kinemasë, të gjenerohen burime financiare në nivel lokal dhe ndërkombëtar për restaurimin dhe zhvillimin e saj, si dhe duke sugjeruar të zhvillohet një model shumë-palësh i menaxhimit të kinemasë. Si rezultat i dialogut të zhvilluar ndërmjet institucioneve për rreth 6 muaj, ekipi udhëheqës i iniciativës pas vlerësimit të situatës, vendosi që, ndryshe nga periudha kur u ndalua rrënimi i kinemasë në vitin 2007, këtë herë duhet të krijohej një entitetit i ri përkushtuar zhvillimit të Kinemasë Lumbardhi dhe me mbështetjen e të gjithëve të veprojë pas të gjitha etapave të procesit sipas kërkesave të Iniciativës. E në vazhdimësi të kësaj, me qëllim të ‘përpilimit të programeve artistike, edukative dhe kërkimore, mbështetjen e prodhimit kulturor dhe ringjalljen e jetës kulturore në Prizren’, u themelua Fondacioni Lumbardhi. Si rezultat i marrëveshjes me AKP-në, pas riparimeve të vogla dhe pastrimit, Kino Lumbardhi u rihap si qendër kulturore më 30 maj të vitit 2015.

Ndërmarrja shoqërore ‘Kino Bistrica’, e cila drejtoi kinemanë për gati 50 vjet, ashtu si institucionet dhe organizatat e tjera vetëqeverisëse dhe shoqërore, pas luftës, ra nën administrimin e AKP-së. Pas luftës, ish-punonjësit e kinemasë e kuptuan se me shembjen e rrjetit rajonal të shpërndarjes së filmit dhe ndryshimit të teknologjisë, kjo ndërmarrje nuk mund të përballohej me filmat në formate analoge që mund të vinin vetëm nga Tirana, e cila në atë kohë ishte 9 orë larg ose me qira sporadike dhe të ardhura nga bufeja, dhe si rrjedhojë kinemaja duhej të mbyllej. Në atë kohë, derisa kinemaja në Pejë po rinovohej me mbështetjen e KFOR-it italian, Komuna e Prizrenit nuk e pranoi një mbështetje të ngjashme, por në vend të kësaj e pasqyroi planin për rrënimin e kinemasë në planin zhvillimor të qytetit për vitin 2003. Siç e dini, ky plan u zyrtarizua në vitin 2007, me vendimin për rrënimin e kinemasë marrë nga ekzekutivi në atë kohë, madje u krijua një komision dhe u bë inventarizimi i kinemasë, ku u sugjerua se cili projektor dhe cila ulëse ku duhet të dërgohet. Ishte një fushatë gjatë periudhës së festivalit nga profesionistë dhe aktivistë që përpiqeshin të mbronin komunitetin dhe trashëgiminë kulturore, që nga viti 2002, duke kërkuar rifunksionimin e kinemasë me ndërmjetësimin e DokuFest-it, kështu dhe u ndal procesi, pas grumbullimit të mbi 8.000 nënshkrimeve. Kjo mbeti në kujtesë si Iniciativa e parë e mbrojtjes së Kinemasë Lumbardhi.

Neve na është dhënë mundësia për një intervistë të re si vazhdim i kësaj bisede për ngjarjet që organizuat. Pra, duke lënë mënjanë ngjarjet, sot kjo ndërtesë është një vend i ngrohtë ku të gjithë mund të punojnë me laptop, ose të paktën të pinë një kafe. Çfarë zhvillimesh ndodhën në ndërtesë, me krijimin e Fondacionit Lumbardhi?

Pas afro shtatë vitesh, Fondacioni Lumbardhi, i cili u krijua si vazhdimësi e nismës, tashmë ka përfunduar fazën e parë të fokusuar në ruajtjen e kinemasë. Vizioni dhe Plani i Menaxhimit të Kino Lumbardhit, të përgatitur me pjesëmarrjen e një game të gjerë aktorësh, këto ditë do të del në prani të publikut. Ndërkohë po përgatiten projektet dhe hapat tjerë para fillimit të punimeve për restaurimin dhe rinovimit që do të nisin këtë vjeshtë me mbështetjen e Bashkimit Evropian dhe institucioneve të tjera. Në këtë proces të gjatë, që nga viti 2016, duke koordinuar ndërhyrjet për të mbrojtur ndërtesën dhe kopshtin dhe për ta bërë atë të dobishëm, në partneritet me CHwB dhe bashkëpunimin me Aslıhan Demirtaş dhe Ali Cindoruk nga Zyra KHORA, kinemaja, krahas Fondacionit u bë nikoqire për afro një mijë ngjarjeve të organizuara nga më shumë se 160 institucione dhe nisma, ku priti mbi 100 mijë vizitorë dhe përdorues. Përtej shifrave, ajo është kthyer në një organizatë që ka debatuar dhe eksperimentuar modele të reja institucionale, ka identifikuar dhe shprehur problemet e ndërlidhura në kulturë dhe sistemin publik dhe ka kontribuar në ngritjen dhe zhvillimin e shumë nismave dhe platformave.

Ekziston edhe pjesa e restaurimit. Si do të zhvillohet ky proces? A ka Fondacioni Lumbardhi paralajmërime dhe ndërhyrje në pjesën e projektit?

Puna e restaurimit dhe rinovimit filloi në fakt me një pastrim kur ne hymë për herë të parë në ndërtesë në vitin 2015. Në vitin 2016, me rinovimin e çatisë në partneritet me Princ Claus dhe CHwB Kosova, ndërtesa shpëtoi nga rreziku i shembjes dhe kjo na shpiu në investime të tjera. Krahas këtij procesi, në kuadër të një studimi kërkimor dhe vizionimi që kemi kryer me arkitektet e reja, Elmedine Morina, Erza Dinarama dhe Mrine Godanca, ne hodhëm themelet për planin tonë të ardhshëm të menaxhimit dhe studimet e programeve të projektimit, duke mbuluar idetë, nevojat dhe prioritetet e ish-punonjësve, fqinjëve, palëve të interesit dhe komuniteteve të ndryshme, ku edhe vetë kaluam përmes një procesi edukativ. Që nga viti 2016, me pjesëmarrjen vullnetare në punën tonë vizionare, të “Zyra Khora (Khora Office)”, të përbërë nga Ali Cindoruk dhe Aslıhan Demirtaş, në pak vite janë realizuar ndërhyrje dhe dizajne të ndryshme që e kanë orientuar procesin.

Së pari, në vitin 2017, u projektuan dhe u zbatuan ndërhyrje strukturore dhe jo mekanike për kinemanë dhe hollet kryesore për t’i bërë hapësirat e lënë pas dore të përshtatshme për qasje dhe programim publik. Ndërhyrjet kishin të bënin kryesisht me rikthimin e gjelbërimit dhe hedhjen në pah të natyrës, përfshinin projektimin e ndriçimit, aplikimin, heqjen dhe zbulimin e mbulesës në dyshemenë ekzistuese prej druri, riparimin e ekranit të projektimit, mirëmbajtjen e përgjithshme dhe lyerjen bashkë me zhvendosjen e disa zonave, ku më pas u shtuan hapësirat për punë, duke bërë të mundur që kinemaja të jetë e hapur për publikun çdo ditë nga prilli i vitit 2018 dhe të ofrojë një atmosferë të ngrohtë. Në këtë proces, Zyra Khora zhvilloi një skicë të projektit të restaurimit dhe përshtatjes për rinovimin e Lumbardhit. Projekti kaloi nëpër konsultime të shumta. Janë bërë intervista me institucione dhe individë të interesuar për qendrën historike dhe kulturore. Kemi formuar një komision në vitin 2017 me përfaqësues nga RrOK, nga Komuna, QRTK, CHwB dhe nga Fondacioni Lumbardhi. Ky komision përcaktoi detyrën e ekipit të arkitekturës dhe vlerësoi projektin ideor.

Parimi i përgjithshëm i dizajnit të realizuar nga Zyra KHORA ishte ripërdorimi adaptiv (i zgjeruar). Ruajtja dhe qëndrueshmëria – si nga ana strukturore ashtu edhe institucionale, janë të një rëndësie të madhe dhe në përputhje me rekomandimet e UNESCO-s, ‘Historic Urban Landscape (HUL) / ‘Peizazhi Historik Urban (HUL)’. Programi dhe propozimi arkitekturor dolën nga pjesëmarrja aktive dhe përfshinin pjesëmarrjen si një përvojë e përbashkët edukative dhe korrigjuese, kuptimplotë dhe me shumë shtresa, duke ofruar zgjidhje që marrin parasysh nevojat e komunitetit përmes përdorimit të hapësirës.

Zbatimi i parë serioz i vizionit të krijuar në vitin 2019, me mbështetjen e UNDP-së dhe BE-së, ‘The Adaptive Reuse of Kino Bahçe’ (Ripërdorimi adaptiv i Kino Bahçes), u vendos një sistem drenazhi natyror në kopsht, u ruajtën dhe u restauruan cilësitë e trashëgimisë së kopshtit, flora u pasurua dhe u bë rezistente ndaj ndryshimeve klimatike. Puna përfshinte mbjelljen e 29 pemëve shtesë të plepit, zëvendësimin e dyshemesë ekzistuese të betonit të papërshkueshëm me beton të depërtueshëm, i cili rimbush ujërat nëntokësore dhe redukton efektin e ishullit të nxehtësisë, si dhe restaurimin e portës kryesore, karrigeve, skenës dhe perdes. Në këtë projekt të hartuar dhe drejtuar nga Aslıhan Demirtaş, ku me organizimin e seminarit në bashkëpunim me mbështetjen e Besfort Axhanelës dhe Lani Bajramit, studentët dhe profesionistët e rinj që morën pjesë mësuan mbi ripërdorimin adaptiv, kështu ndërtuan një kuzhinë verore prej druri dhe një shatërvan me ujë të pijshëm të projektuar nga Zyra Khora. Me anë të metodës ‘upcycling and recycling’ (ripërdorim dhe riciklim), ata riparuan mobiliet ekzistuese duke përdorur materialet e mbetura. E ndërtuar nga një strukturë druri, kuzhina funksionon si një gjenerator për ngjarje dhe programe rreth ushqimit dhe qëndrueshmërisë në njërën anë, duke aktivizuar në anën tjetër hapësirën e hapur të kinemasë Lumbardhi, në vitin 2019 dhe 2020, që më pas bëhet si shkas për hapjen e Noja-s.

Tani, ekziston një fazë e restaurimit të plotë të ndërtesës dhe plotësimit të funksioneve të reja. Me mbështetjen e Bashkimit Evropian, pjesën e zbatimit dhe inspektimit të restaurimit të objektit e fitoi kompania Ars Progetti nga Italia me një tender të hapur. Fondacioni Lumbardhi, gjithashtu ndjek projektin e zbatimit bazuar në programin e dizajnimit, që rezultoi me pjesëmarrje të gjerë dhe projektin ideor, të zhvilluar nga Zyra Khora, me përpjekje drejt përfundimit të procesit në mënyrën më të kualifikuar brenda mundësive financiare dhe teknike. Në përfundim të këtij procesi, e gjithë ndërtesa do të forcohet në aspektin strukturor, salla do të ketë shumë funksione të reja dhe të përmirësuara si sistemet e ngrohjes, ftohjes dhe ventilimit, sistemi i izolimit të ndërtesës, teknologjia, sistemi fleksibil i ulëseve, prapaskena, e shumë të tjera. Shkallët dhe tualetet janë kthyer në vendet e tyre origjinale dhe do të ofrojnë një organizim hapësinor më të dobishëm, ndërkohë që shumë vlera të objektit do të restaurohen apo riprodhohen duke iu përmbajtur besnikërisht versionit origjinal.

Duke diskutuar me komunën dhe ministrinë për zgjidhjet e përgatitura – duke i zbatuar këto zgjidhje, në lidhje me problemin e sigurisë së këmbësorëve në rrugën kryesore, që është një temë që shkon përtej qëllimit të projektit, por që ka të bëjë drejtpërdrejt me të, e më pas, jam i sigurt se ndërtesën do ta përmbyllim si një histori suksesi të bashkëpunimit afatgjatë të institucioneve të ndryshme, duke e riparuar, pa e prishur, e cila po përgatitet të përfshihet në listën e përhershme të trashëgimisë kulturore dhe që feston 70 vjetorin e saj.

Krahas restaurimit të ndërtesës së Lumbardhit, janë kryer edhe punime në ndërtesën Shani Efendiu. Le të flasim për të nëse dëshironi. Çfarë pune u bë atje?

Përderisa prisnim që ‘projekti i madh’ të realizohej dhe institucionet t’i përmbushnin përgjegjësitë e tyre, përsëri në vitin 2021, Zyra Khora – CHwB dhe UNDP projektuan dhe zbatuan një hapësirë publike në kuadër të platformës ‘Gerr-Gerr’ për heqjen e shufrave të hekurit të ndërtesës Shani Efendiu dhe në vend të tyre është projektuar një vend-takim i shfrytëzueshëm urban. Përveç kësaj, duke mbjellë një ‘pyll xhepi’ (pocket forest), të përbërë nga dhjetëra bimë dhe pemë në pjesën e kopshtit me metodën Miyawaki, u konsiderua gjithashtu si një ftesë për më shumë hapësira të gjelbra dhe praktika shëruese në qendrën historike, e cila siguroi restaurimin e dheut nga ekologjia bimore lokale.

Kjo ndërhyrje ishte poashtu pjesë e bashkëpunimit me Autostrada Biennale dhe DokuFest për aktivizim të kësaj hapësire si një vend për komunitet, ndërsa pas përfundimit të ndërhyrjes realizuam një ngjarje muzikore me disa banorë të lagjes, ku edhe gjetëm një kolekcion të hatashëm të pllakave! Tani jemi duke diskutuar me fqinjtë dhe hisedarët nga shoqëria civile dhe institucionet publike, për ta realizuar një vizion dhe propozim publik për këtë ansambël të monumenteve të trashëgimisë kulturore.

Intervistë: Suer Celina

*Kjo përmbajtje është përgatitur me mbështetjen e CHwB Kosova dhe platformës GërrGërr