Komuniteti pa kufij – Prizma Medium

Me Fatmir Menekshen, i cili vjen nga një familje artistësh, biseduam për kulturën dhe teatrin rom dhe shumë ngjarje të tjera që nuk kufizohen me kaq. Folëm për kontributin e komunitetit rom në Prizren, i cili është reflektuar edhe në komunitetet tjera. Së bashku festuam pranimin e statusit të gjuhës rome si gjuhë zyrtare në përdorim në Komunën e Prizrenit. Fatmir Menekshe, aktor teatri dhe kryeredaktor i Radio Romano Avazo, foli për pasurinë e kulturës rome dhe tërhoqi vëmendjen edhe për vlerat e fshehura.

Kur flasim për komunitetin rom, muzika dhe arti janë dy fusha që na paraqiten domosdo. Ju jeni gjithashtu brenda kësaj pune. Cilat janë vështirësitë, arritjet dhe avantazhet me të cilat përballeni në pjesëmarrjen në këto aktivitete në gjuhën rome?

Komuniteti rom nuk merret vetëm me muzikën dhe artin, por këto janë ndoshta dy fushat që bien në sy dhe shkëlqejnë më shumë. Nga ana tjetër, romët janë shfaqur edhe në fusha intelektuale dhe akademike. Krahasuar me komunitetet apo kombësitë e tjera, komuniteti rom ndoshta ka një interes të veçantë për çështjet kulturore. Ka një ndjeshmëri të veçantë në komunitet për të përçuar këto vlera kulturore tek fëmijët.

Para se të kaloj tek problemet, do të doja të shprehja logjikën time pse muzika është kaq e mirë në komunitetin rom apo pse jemi të famshëm në këtë fushë. Romët ishin një komunitet shumë migrues. Në kohë të ndryshme historike, me shekuj, ata takuan muzikën e popujve të ndryshëm. Nga largimi i tyre nga India në Evropë, ata u ndeshën me qindra kultura të ndryshme dhe qindra lloje të ndryshme të muzikës. Gjatë jetës së tyre në këto rajone, ata trashëguan larminë dhe pasurinë e zhanreve të ndryshme të muzikës duke e ruajtur këtë gjë si thesar në veshët e tyre, dhe kështu muzika rome u bë edhe më e pasur. Një melodi rome ka shumë ngjyra, nuanca dhe harmoni në krahasim me popujt e tjerë. Kjo është arsyeja pse prekja e një instrumenti nga ajo që ne e quajmë “gishti rom” ka një karakter shumë më të dalluar. Sipas mendimit tim, ky është një tregues se pse muzika rome është kaq e pasur. Sepse përmban muzikën shqiptare, turke, arabe, persiane, hindu, sllave dhe çdo rajoni ku ata jetojnë.

Sa i përket problemeve, mendoj se mbështetja duhet të jetë në një nivel më të madh. Në këtë kontekst, ndoshta duhet të bëjmë një autokritikë për komunitetin tonë, madje edhe për vetën tonë. Sepse për këto çështje duhet të zhvillohet vetëdija dhe ndërgjegjja kombëtare. Sepse gjithçka nuk ka të bëjë me paratë. Vullnetarizmi dhe ndërgjegjja kombëtare do ta çojnë një hap më tej futjen e kulturës muzikore apo kulturave të tjera.

Kur vijmë tek ditët e sotme, ka njerëz që janë të interesuar për muzikën në fushën akademike. Presim një kontribut më të madh prej tyre për komunitetin. Presim kontribute nga anëtarë e tjerë të komunitet rom njëlloj siç ka bërë kontribute shoqata e kulturës dhe artit rom “Durmish Aslano” në fushën e muzikës, kulturës dhe gjuhës. Ne shohim mungesë të mbështetjes kur bëhet fjalë për çështjet kulturore. Gjithashtu, ne mendojmë se anëtarët e komunitetit duhet të kenë një përgjegjësi të ndërgjegjshme që duhet zhvilluar për të mbrojtur dhe mbajtur gjallë vlerat e tyre kombëtare, pavarësisht pagës apo ndonjë fitimi.

Artistët rom kanë kontribuar në shoqatat Doğru Yol dhe Agimi që nga themelimi i këtyre shoqatave. A mund të flisni pak për këto përvoja të komunitetit rom? Në aspektin e artit si qëndron marrëdhënia me komunitetet e tjera?

Po, na vjen mirë që komuniteti rom kishte muzikantë që kontribuan edhe në komunitete të tjera. Për shembull, gjyshi im Rexhep Karaçi ishte një nga njerëzit shumë të njohur që i binte instrumentit të harmonikës në të gjithë ish-Jugosllavinë. Ai luante si instrumentist në ceremoni dhe argëtime të nivelit të lartë. Gjithashtu jepte mësim në shkollën e mesme të muzikës Lorenz Antoni. Kishte njerëz që kontribuan për Shoqatën Turke të Kulturës dhe Artit “Doğru Yol” që nga themelimi i saj. Tashmë, si pjesëtar i komunitetit rom, Dashni Veshall shërben pothuajse si dirigjent orkestre në koncerte të Shoqatës “Doğru Yol”. Ka edhe anëtarë të tjerë të komunitetit rom që japin kontributin e tyre në shoqatat e kulturës dhe artit siç janë “Agimi” dhe “Şarski Behar”. Anëtarët e komunitetit rom gjithashtu kontribuojnë në performancën e muzikës popullore shqiptare, boshnjake dhe turke. Kjo ka ndodhur jo vetëm në Prizren, por kudo ku jeton komuniteti rom. Komuniteti rom gjithashtu mbështet edhe zhvillimin e muzikës së komuniteteve të tjera.

Ju jeni edhe artist teatri. Cilat janë situatat që hasni kur bëni teatër në gjuhën rome? Çfarë përjetoni në fazat duke u nisur nga sukseset dhe vështirësitë deri tek pajisjet teknike, hapësira dhe burimet njerëzore?

Fillimisht dua të përmend arritjet e teatrit. Teatri Rom në Prizren, me emrin e ri Teatri Rom “Nexhip Menekshe”, është ndoshta i vetmi teatër në Republikën e Kosovës që ka strukturë teatrore dhe ka arritur sukses të madh në kuadër të teatrit amator. Jemi një teatër që kemi dhënë shfaqjet më të mira në rajon. Sepse marrim pjesë në festivale të ndryshme dhe kur krahasojmë, shohim cilësinë e shfaqjeve të tjera. E them këtë pa asnjë modesti. Sepse mbështetja institucionale e dhënë deri më tani dhe fryma e vullnetarizmit mes të rinjve kanë kontribuar në zhvillimin tonë në artin e teatrit.

Ky teatër rom ekziston në Prizren që nga viti 1989. Është një mjet për zhvillimin e gjuhës dhe kulturës së komunitetit rom. Sigurisht që vështirësitë janë të shumta, por suksesi është një mënyrë për t’i kapërcyer këto vështirësi. Suksesi për mua është që ky teatër ka marrë çmime të shumta në shumë festivale ku ka marrë pjesë. Ndër çmimet që ka marrë teatri ynë janë në fushat si aktori më i mirë dhe regjisori më i mirë. Monografia e teatrit tonë përmban informacion të gjerë për secilën shfaqje, përmbajtjet e saj, aktorët dhe tema të tjera. Ky është një nga treguesit e suksesit.

Gjithmonë themi se sfidat janë çështje për t’i marrë gjërat më seriozisht. Ka ikur koha kur thoshim se teatri i romëve jep një shfaqje një herë në vit. Tani është koha për të bërë teatër një herë në dy muaj ose në tre muaj.

Cila është situata e kapaciteteve për këtë, a ka talentë të rinj dhe a mund të ofrohen trajnime?

Sigurisht që ka talente, por nuk ka mbështetje serioze. Sepse, siç e dini, aktivitetet kulturore mund të kryhen vetëm duke i mbështetur ato me subvencione si në nivel lokal ashtu edhe në atë qendror.

Çfarë lloj mbështetjesh ka, a ka ndonjë mbështetje institucionale apo merrni mbështetje të bazuar në projekt?

Në teatër deri më tani nuk kemi pasur ndonjë marrëveshje për një mbështetje të tillë instituticionale. Por kur kemi projekt ne aplikojmë si shoqatë për të gjetur mbështetje për shfaqje. Në aplikacion ne tregojmë se duam të vëmë në skenë një shfaqje teatrale ose që duam të zhvillojmë disa vlera ose të zhvillojmë kapacitetet e teatrit tonë. Ne e bëjmë këtë në një mënyrë shumë profesionale, por ndonjëherë na ndalojnë buxhetin. Kjo ndikon drejtpërdrejt në qëllimet tona. Ndërhyrja në objektiva gjithashtu bën që projekti të mos jetë i plotë. Si rezultat, arrijmë të nxjerrim një teatër me fondet e mbështetura, por është e pamundur ta çojmë përpara, ta promovojmë, të shkojmë në turne. Në fakt kemi vështirësi në realizimin e një shfaqjeje teatrale. Sepse ne filluam të funksionojmë me një rregull të ri në teatrin tonë. Kjo do të thotë se ne duam që regjisori të jetë profesionist ose të jetë dikush që sjell një frymë të re, njohuri të reja dhe përvojë të re në teatrit tonë. Kështu, ne duam të zhvillojmë grupin tonë teatror. Në këto raste, ndonjëherë pjesa më e madhe e kostos i shkon vetëm regjisorit. Logjistika, dizajni i skenës, kostumet, koreografia dhe çështje të tjera të ngjashme mbeten të pambështetura nga asnjë projekt apo buxhet. Kjo situatë dëmton edhe qëllimin dhe objektivin kryesor dhe pengon një shfaqje cilësore. Kur vëmë në skenë një shfaqje, nuk duam vetëm të bëjmë një shfaqje. Në të njëjtën kohë, ne duam të bëjmë punë cilësore dhe përparimtare.

Me këtë rast do të doja të flisja për shfaqjen tonë të fundit. Ndoshta nuk duhet ta krahasojmë me teatrin profesionist, por gjetëm një temë shumë të mirë, e trajtuam mirë dhe vumë në skenë një shfaqje që ia kushtuam grave që humbën jetën. Qëllimi ynë ishte që me një ton feminist të rrisim ndërgjegjësimin për gjendjen e vështirë të grave rome dhe të grave në përgjithësi. Një gjë e tillë nuk ishte një temë e trajtuar në teatro të tjerë amatore apo profesionale. Ne i kushtuam një shfaqje teatrore krijimit të ndjeshmërisë për jetët shumë të vështira të grave dhe si burra donim të ishim solidarë me gratë. Kështu, ne donim të ndryshonim këtë qasje patriarkale ndaj gjinisë femërore në të ardhmen. Dua të them, edhe pse nuk jemi profesionistë, nuk mungon cilësia në komunitetin rom. Me përpjekjen e një regjisori cilësor, ne mund të prodhojmë shfaqje cilësore.

Cilat janë kushtet teknike dhe kapaciteti në terren?

Kemi pasur një bashkëpunim shumë të mirë me teatrin profesional “Bekim Fehmiu”. Do të doja të falënderoja të gjithë drejtorët e deritanishëm. Sepse, përveç zonës ku na lejohet të punojmë, ata japin edhe kontributin e tyre në zhvillimin e teatrit tonë. Vlera e qasjes së tyre miqësore ndaj zhvillimit të teatrit romë është e pamatshme. Ne nuk kemi asnjë problem me këtë. Natyrisht që do të donim të bashkëpunonim dhe të punonim më shumë me këtë teatër profesionist. Megjithatë, edhe ne jemi një organizatë dhe ata janë një teatër profesional më vete. Bashkëpunimi ynë ka të bëjë me punën gjatë një shfaqje që e bëjmë.
Nëse do të mund të kishim përgatitur më shumë shfaqje, atëherë do të kishim mundësinë të punonim më shumë dhe do të kishim më shumë shkëmbim përvojash. Organizata jonë ka një vend kur bëhet fjalë për hapësirën. Provat e tekstit dhe provat hyrëse mund të bëhen këtu. Nga ana tjetër është një zonë që mund ta përdorim në Qendrën Kulturore Rinore. Ai vend iu ofrua organizatave që merren me teatër dhe aktivitete kulturore. Ky është një opsion që mund ta shqyrtojmë. Nuk mund të themi se ka problem me hapësirën. Këtë e arrijmë me bashkëpunim.

Dua të flas për radion në gjuhën rome? Si rezultat i cilës përvojë u krijua? Çfarë nevojitet sot për të siguruar vazhdimësinë e radios?

Radio Romano Avazo u hap në vitin 2007. Kjo është arritur falë bashkëpunimeve me Radio Yeni Dönem dhe Radio Prizreni. Sepse njerëzit që punojnë dhe bëjnë programe në radio kanë fituar besimin se mund të krijojnë një media që do të transmetojë 24 orë në gjuhën e tyre amtare. Kjo bëri që Radio Romano Avazo të krijohej në frekuencën 107.3.

Duke qenë se jam djali i Nexhip Menekshes, i cili edhe themeloi këtë radio, jam marrë me këtë punë që nga fëmijëria. Anëtarët e komunitetit rom nuk kishin as ku të bënin prova. Pasi krijuam një vend, ne të gjithë u përqendruam aty. Kështu që komuniteti ynë ndoqi këtë shembull. Sepse nuk kishte kanale të tjera ku mund të zhvillonim aftësitë tona dhe të zhvillonim diskutime që ishin në interes të komunitetit. Duke qenë se radioja ishte gjithmonë e hapur për këto tema, dëgjohej shumë. Në të njëjtën kohë, mbështetja e organizatave donatore ishte më e madhe. Para radios kishte edhe një revistë. Bashkë me radion u shtua edhe një revistë për fëmijë. Kështu, botimi lulëzoi në komunitetin rom.

Megjithatë, për mendimin tim, kemi mungesë të stafit dhe kemi mungesë të më shumë programeve. Ne nuk kemi programe argëtuese në radio, nuk kemi programe për të promovuar një person të caktuar. Disa programe diskutimi, përmes të cilave ndjekim temat në fushat tona të veprimtarisë. Ne gjithmonë luftojmë për të drejtat e njeriut dhe transmetojmë muzikë. Kjo është një autokritikë për ne dhe një mesazh për organizatat donatore. Ne kemi nevojë për mbështetje për të rindërtuar kuadrot tona. Kështu që ne duhet të synojmë krijimin e një brezi të ri.

Duke filluar nga komuniteti rom dhe komunitetet etnike a keni ndonjë kërkesë apo sugjerim konkret që institucionet e Kosovës apo donatorët të krijojnë një mekanizëm për të mbështetur aktivitetet kulturore dhe artistike?

Po. Deri më sot jemi kritikuar shumë se nuk kemi staf apo kompetencë në aktivitetet që duhen bërë në shumë fusha. Por sot mund të themi se ka potencial. Ne punojmë për muzikë, teatër, gazetari, ndoshta edhe kinematografi etj, ne kemi dëshmuar se kemi potencial në këto fusha. Kemi shumë njerëz që kontribuojnë në fusha të ndryshme. Komuniteti rom ka kapacitetin njerëzor për t’i shërbyer komunitetit të tij në fusha të ndryshme. Por tani duhet t’i marrim gjërat më seriozisht. Kur flasim për kulturën rome, ajo duhet të institucionalizohet. Mendoj se trashëgimia shpirtërore e romëve duhet të njihet dhe të dokumentohet nga Ministria. Për këtë nevojitet edhe mbështetja institucionale. Kjo punë nuk mund të kryhet me mbështetje projektesh 3-5 apo 10 mijë euro. Sepse kultura rome është shumë, shumë e pasur dhe ndoshta 85% e këtyre vlerave kulturore janë ende të fshehura dhe presin të zbulohen.

Në Prizren, gjuha rome në përdorim ka fituar statusin e gjuhës zyrtare. Cilat janë pritshmëritë tuaja gjatë zbatimit të këtij vendimi? Si reagoi komuniteti rom ndaj këtij zhvillimi?

Kjo u realizua falë mbështetjes nga Këshilli Evropian dhe falë një projekti të zbatuar nga OJQ Nevo Koncepti. Kjo organizatë më dha detyrën e koordinatorit. Unë nuk jam personi i parë në këtë punë, por kam marrë detyrën si personi përgjegjës për këtë punë. Kjo ide është shumë e vjetër, duke filluar nga Nexhip Menekshe, Kujtim Paçaku, İbrahim Elshani. Por nëse kthehemi edhe më tej, ka kontribut të madh edhe nga Nusret Seharsoj dhe shumë kontribues të tjerë.

Kërkesa jonë, e cila ka qenë aktive që nga viti 2008, tashmë është përmbushur. Sepse kur u bë statuti i Komunës së Prizrenit në vitin 2008, gjuha rome dhe madje edhe vetë komuniteti rom u injoruan. Këto nuk janë të përfshira në statut. Me gjithë diskutimet dhe kundërshtimet e shumta, nuk u gjet asnjë zgjidhje për këtë çështje. Tani, 15 vjet më vonë, është bërë përparim. Në këtë çështje kontribuan rreth 51 organizata joqeveritare dhe individë të ndryshëm. Ata shprehën mendimin se gjuha rome duhet të pranohet edhe në Komunën e Prizrenit. Këto organizata joqeveritare na mbështetën neve që e nisëm këtë iniciativë si pjesë dhe dinamikë të jetës sonë. Kështu, amaneti i atyre që e parashtruan këtë ide në të kaluarën është përmbushur.

Tani presim që ky vendim i marrë nga komuna të miratohet nga Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal. Më pas presim zbatimin e këtij vendimi. Kështu, më 31 tetor 2022, Komunës së Prizrenit iu vu vula si qytet vërtetë multietnik. Dihej se këtu jetonte dhe fliste gjuhën e tij komuniteti rom. Tani kjo është bërë një histori e dokumentuar. Romët kanë jetuar këtu për ndoshta 700 vjet, por nuk ishin të shënuar në statutin komunal. Me këtë veprim edhe gjuha rome u bë zyrtare si gjuhë në përdorim. Kështu përfundoi mozaiku multikulturor dhe shumëgjuhësor në Komunën e Prizrenit.

Intervistë: Esin Muzbeg

Ky shkrim përkrahet nga programi i Fondacionit Kosovar për Shoqëri Civile (KCSF) ‘EJA Kosovë’, bashkëfinancuar nga Agjencia Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), Suedia dhe Qeveria e Dukatit të Madh të Luksemburgut.”