Perderisa problemet ‘madhore’ si Asociacioni i Komunave me Shumicë Serbe që okupojne sferen publike ngrisin pyetje të reja mbi formen, karakterin dhe madje qendrueshmerine e shtetit multi-etnik Kosovar, kriza ekonomike dhe derregullimi i ardhur nga inflacioni i larte dhe ndryshimet shoqerore e ekonomike pas pandemise kane agjituar me tej qytetaret dhe shoqerine. Keto rrethana te lodhjes, mosfunksionalitetit, panikut dhe mungeses se komunikimit, natyrshem thellojne pabarazite ekzistuese dhe percarjet shoqerore, ndersa margjinalizojne me tutje te nenperfaqesuarit ne vendimmarjen dhe planet e atyre qe e drejtojne jeten publike ne Kosove.

Prej shembujve te aktivizmit te pensionereve, atij te grave apo te personave me nevoja te vecanta deri te aktiviteti i grupeve te pavarura te teatrit turk apo rom, ne mesues, politikane, aktivist dhe pjesetare te shoqerise civile, ne keto artikuj kemi mundesine te i shohim dhe permbledhim disa prej ceshtjeve kryesore qe e pasqyrojne gjendjen aktuale, sfidat dhe mundesite e nderlidhura. E prej aty na duhet te imagjinojme dhe zbatojme veprime e casje te reja qe mund te rrisin kohezionin shoqeror, duke i zbutur pabarazite dhe krijuar kushte per nje qytet me te jetueshem per te gjithe.

Ne sfondin e dosjes se Prizmes verejme nje perqendrim te vecante ne komunitetet Turke, Rome dhe Boshnjake, ceshtjet qe lidhen me te drejtat, sigurine dhe pjesemarrjen e grave si dhe te drejtave te personave me nevoja te vecanta. Edhepse te gjitha hyjne nen “grupe te margjinalizuara”, llojet e problemeve dhe margjinalizimeve dallojne, ndersa secili grup ka permasa dhe kontekste te ndryshme mjedisore e shoqerore qe ua percaktojne gjendjen dhe problemet. Perderisa aktualizimi i ketyre ceshtjeve nxitet nga programet e ndryshme qe nxisin demokratizimin e shoqerise Kosovare, nevoja e qasjeve lokale dhe pjesemarrese, integrimit te betejave te grupeve te ndryshme dhe rritja e nismave nga poshte-larte do te ndikonte ne krijimin e nje kulture me tolerante dhe perfshirese ndaj ketyre grupeve dhe reduktim te barrierave te prekshme.

Arsye kremtimi perben votimi i perdorimit zyrtar te gjuhes Rome ne Prizren, nje njohje qe e ka plotesuar nje deshire te kahmotshme te komunitetit rom dhe figurave publike te tij, mirepo ne artikuj mund te hasim ne problemet me zbatimin e ligjit per gjuhe zyrtare apo ne punesimin e sherbyesve civil dhe perfaqesueve politik nga radhet e komuniteteve. Perderisa keto probleme mund te zgjidheshin edhe me vullnetin e duhur politik, ne mase te madhe shohim probleme sistemike qe nderlidhen me arsimin, ekonomine apo kulturen, qe pertej deshires apo vullnetit politik, kerkojne perkushtime afatgjate dhe qasje nderthurrese, por edhe angazhim kolektiv per bashkimin e forcave dhe integrimin e nismave.

Kur lexojme artikullin “Shiko vëlla, askush nuk mund të jetoj me 100 euro”, kujtohemi qe te drejtat e grupeve te margjinalizuara sikur te drejtat e njeriut ne pergjithesi nuk jane te shkeputura nga realiteti dhe sistemi ekonomik, dhe si kushtet e varferise dhe mosperballueshmerise se kostove bazike te jetes i pamundeson qytetareve jete te dinjitetshme, e mund te rezulton ne rritjen e probleme psikologjike dhe rasteve te dhunes, probleme ne zhvillimin dhe arsimimin e femijeve, rritjen e migrimit, apo pamundesise per t’u qasur ne sherbime shendetsore apo ushqim cilesor e te sigurte.

Pergjate artikullit do ti trajtojme disa prej zhvillimeve, aspekteve dhe fenomeneve te perbashketa dhe te ndara, si epizode qe e plotesojne vrojtimin, e percillen me kapitullin permbylles te konkluzioneve.

Pensionistët

Duke u bazuar ne nje lexim te shpejte te debatit civil, raportimit medial dhe avokimit per te drejta te grupeve te margjinalizuara, pensionistet mbase jane nder grupet me te margjinalizuara ne nivel te vemendjes publike. Dobesia financiare e shtetit dhe e sistemit te kujdesit institucional, ndryshimet ne menyren e jeteses dhe strukturen e familjes Kosovare, si dhe migrimi endemik e prekin shume kete grup shoqeror qe perben rreth 10% te popullates ne Kosove me 150,000 pensioniste. Trendet aktuale tregojne qe ky numer vec do te rritet ne periudhen e ardhshme, ne linje me plakjen e popullsise ne krejt rajonin.

Ne nje perspektive lokale, Shoqata e Pensionisteve te Prizrenit figuron si nje organizem ende aktiv, me nje strukture dhe tradite gati 70-vjecare te funksionimit, qe iu pershtate rrethanave te pasluftes dhe u regjistrua si organizate joqeveritare. E perbere nga disa mesues, nepunes civil, avokate e profesioniste te fushave te ndryshme, ky grup kujton aktivizmin e tij ne ndertimin e sistemit te kujdesit ndaj te moshuarve dhe pensionisteve. Meqenese organizimi i pensionisteve eshte rajonal, soqata e Prizrenit ne fakt perfshin edhe komunat e Suharekës, Malishevës, Rahovecit, Dragashit dhe Mamushës, duke numëruar mbi 22,000 pensionistë.

Perderisa viteve te pasluftes nje nder problemet kryesore te pensionisteve ishin pensionet qe ishin shume te uleta edhe si ndihme sociale, tani kur shohim pensionimin e atyre qe ishin ne moshe te punes ne dekaden e papunesise te viteve 90’ dhe transformimit te tregut te punes permes ndryshimit te sistemit ekonomik dhe privatizimit ne paslufte, kriteri prej 15 vite te plota pune e bejne veshtire te arritshem per shume qytetare, pasi vetem 40,000 apo çereku i pensionisteve e arrijne statusin e plote.

Ne periudhen e pasluftes jane hapur disa klube pensionistësh në qytet dhe në fshatrat përreth, janë planifikuar forma të ndryshme argëtimi në këto klube, falë të cilave u krijuan kushte të favorshme që pensionistët ta shijonin kohën e lirë ndërsa organizoi takimin Tradicional të Pensionistëve në Prevallë, duke organizuar ngjarje kulturore dhe sportive dhe gara të ndryshme për komunitetin shumëgjuhësh dhe shumëkulturor të pensionistëve në Prizren.

Sigurimi i shërbimetve si ofrimi i ndihmës shëndetësore për pensionistët, kontrollet dhe ekzaminimet shëndetësore, kirurgjia, radiografia dhe mjekësia falas të ofruara në bashkëpunim me KFOR-in Turk me bazë në Prizren si dhe me institucione lokale i ka bërë këto marrëdhënie të ngrihen në një nivel më të lartë. Falë këtyre aktiviteteve dhe iniciativave të Shoqatës së Pensionistëve të Prizrenit, pensionistët kanë mundur të përfitojnë nga këto shërbime shëndetësore jo vetëm në rajonin e Prizrenit por edhe në shumë vendbanime si Gjilan, Dobërçan, Mitrovicë, Prishtinë, Gjakovë etj.

Perderisa kujdesi mjekësor dhe disa barna ofrohen në spital dhe institucione publike për pensionistët, mungesa kronike e kushteve themelore shkakton shumë shpenzime shtesë që lidhen me sëmundje dhe trajtimin e tyre, që duhet të mbulohen nga penzionistët. Nëse konsiderojmë kontributin e pensionistëve në prodhim dhe zhvillim shoqëror, si dhe investimet për fondin pensional, duke shikuar se çka u ofrohet në këmbim, mund të themi që ky investim

ka devalvuar në masë të madhe. Shkrirja e hapësirës publike dhe asaj të gjelbër, betonizimi dhe rrënja e raportit të fqinjësisë si rrjedhojë e urbanizimit të hovshëm si dhe zhvillimet teknologjike që kanë bërë krijuar shkëputje edhe më të thellë mes brezave në shekullin XXI, por edhe krizat e përshkallëzuara me pandemi kanë ndikuar negativisht në psikologjinë e pensionistëve, duke i izoluar edhe më tej.

Përderisa aktivizmi i theksuar i Shoqatës së Pensionistëve të Prizrenit, në veçanti në dekadën e parë të pasluftës me shembuj të organizimit të protestave e pjesëmarrjes së qindra pensionistëve në kërkim të të drejtave të tyre, mund të hetohet një lodhje dhe pashpresi, po aq sa edhe potencial për solidarizim dhe bashkëveprim ndërgjeneracional, me mbështetje të gjenratave të reja. Prej kujdesit familjar e atij komunitar, e deri në hapësira dhe aktivitete sociale për përfshirjen e pleqve, nevojat dhe kërkesat janë minimale dhe esenciale për mirëqenien bazike të këtij grupi shoqëror dhe jetueshmërisë së qytetit për ta.

Roma

Pjesëtarët e komunitetit rom kanë jetuar në Prizren për shekuj me radhë dhe përbëjnë një pjesë të rëndësishme të larmisë kulturore dhe gjuhësore të qytetit. Me shoqëri aktive kulturore si Durmish Asllano të themeluar në vitin 1969, tetrin “Nexhip Menekshe” të hapur me 1989, radion “Romano Avazo”, organizata e aktivistë të shquar ditëve të sotme, si dhe bashkëpunim të mirë e solidarizim me pjesëtarë të të gjithë komuniteteve, mund të thuhet që mbrenda kufijve të Kosovës, Prizreni përfaqëson qytetin me pozicionin më të favorshëm të komunitetit Rom, në krahasim me venbanimet tjera si Gjakova, Fushë Kosova, Graçanica apo Plementina. Në veçanti në këtë kohë kur me zyrtarizimin e përdorimit të gjuhës rome në Komunën e Prizrenit, u arrit edhe një kërkesë shumë-dekadëshe e komunitetit, përmes udhëheqesësisë së organizatave si Nevo Koncepti dhe Durmish Asllano dhe mbështetjes së shoqërisë civile, aktivistëve dhe eventualisht pushtetit lokal. Përparimet në arsim themelor por edhe në numrin e individëve në arsim të lartë janë të mëdha krahas situatës së pasluftës, por të gjitha këto nuk e ndryshojnë faktin që ky komunitet është më i diskriminuari dhe më pak i përfaqësuari në sferën e institucioneve publike, e që vazhdon të jetë pre e paragjykimeve dhe formave të ndryshme të racizmit. Problemi me zbatimin e kuotave të rezervuara për komunitete joshumicë theksohet në komunitetin rom, qoftë në shëndetësi, në organet e sigurisë, në arsim apo administratë lokale, përderisa ka rritje të pjesëmarrjes në sektorin privat.

Përderisa aktivizmi kulturor i komunitetit rom, i cili daton edhe në periudhën e paraluftës me anëtarë të ndryshëm të komunitetit në shoqëritë kulturo-artistike lokale si “Agimi”, “Dogru Yol” dhe “Sharski Behar”, por edhe me figura intelektuale si albanologu Nusret Seharsoj, poeti, pedagogu muzikor dhe romologu Kujtim Paçaku, si dhe përfaqësues të gjeneratës së re, që i kanë tejkaluar paragjykimet dhe pabarazitë dhe në forma të ndryshme dhe kanë kontribuar në krijimin e prezencës publike të pjesëtarëve të komunitetit, por edhe ruajtjes së kulturës dhe identitetit të tyre.

Mirëpo, kjo prezencë në sferën kulturore apo përparimet në krahasim me periudhat e mëpasme janë larg prej shkrirjes së pabarazisë së thellë mes pjesëtarëve të këtij komuniteti. Varfëria e skajshme që prek pjesën më të madhe të këtij komuniteti ndikon në kushte të pafavorshme të jetesës dhe zhvillim të pabarabartë, me theks të veçantë me raste të shumta të mosndjekjes së arsimit fillor apo të mesëm, apo tërheqjes së parakoshme nga shkolla. Kapaciteti i ulët i zyrës për komunitete, që ka rol tërësisht margjinal, mungesa e përfaqësimit politik në nivel lokal dhe niveli sporadik e i pjesshëm i mbështetjes, ndikon që hendeku i gjerë të mos mbyllet me një shpejtësi të kënaqshme, ndërkohë që punësimi është në nivel të 0.1% të administratës publike. Gama e problemeve i prekë pothuajse të gjitha aspektet e jetës, prej strehimit dhe vendbanimeve joadekuate, tek siguria, drejtësia, pjesëmarrja e përfaqësimi, shëndetësia e punësimi, ku efekti i diskriminimit në trajtim, paragjykimet dhe racizmi e dekurajojnë, dobësojnë dhe margjinalizojnë më tej pjesëtarët e komunitetit. Përderisa rregullisht hartohen dhe/apo përditësohen strategjitë kombëtare për integrimin e komuniteteve rome, mungesa e përkushtimit buxhetor, komunikimi i paqartë dhe mosndarja e përgjegjësive me institucionet dhe akterët përgjegjës për zbatim, ka ndikuar që strategjitë, siç ndodhë rëndom me dokumentet strategjike në Kosovë, të mbesin si të arritura në vete, por jo edhe bazë e zhvillimit të fushës që e trajtojnë.

Boshnjakët

Përderisa përbëjnë komunitetin më të madh joshumicë në Komunën e Prizrenit dhe aktualisht janë të përfaqësuar në nivel të zëvendës-kryeminsitrit, bazuar në raportin e Prizmës dhe diskursin e pjesëtarëve të komunitetit, situata e boshnjakëve shënon trende alarmante me papunësi, migrim masiv dhe izolim social. Prej mosrespektimit të kuotave për punësim në sektorin publik deri te moszbatimi i ligjit për përdorimin e gjuhëve zyrtare, mundësitë e kufizuara të arsimit në gjuhë amtare, varfëria, qasja e kufizuar në ndihma sociale dhe mungesa e kohezionit politik mes partive lokale, këto probleme të theksuara nga komuniteti boshnjak vlejnë edhe për komunitetin turk apo rom, pavarësisht kushtetutës progresive dhe kornizës ligjore të hartuar për të avancuar të drejtat dhe pozicionin e komuniteteve.

Një ndër shembujt që shihen në vazhdimësi është që shkaku i boshllëqeve ligjore dhe mungesës së monitorimit dhe kujdesit nga administrata komunale, pas pensionimit të anëtarëve të një komuniteti joshumicë, ata shpeshherë zëvendësohen nga individ që i përkasin komunitetit shumicë. Probleme tjera si moszgjedhja e nënkryetarit nga radhët e komunitetit boshnjak në Komunën e Prizrenit shihet si një problem që buron nga kalkulimet politike dhe mungesa e unitetit mes partive të ndryshme boshnjake që përfaqësojnë këtë komunitet. Migrimi dhe sthurrja e komunitetit ka ndikuar edhe në përfaqësimin në asamble, ku nga pesë përfaqësues gradualisht ka rënë në katër dhe më vonë në tre përfaqësues.

Mbështetja e kufizuar financiare si dhe kapaciteti i ulët i organizatave kulturore dhe mediale të komunitetit boshnjak ka rezultuar në rënie të prezencës në sferë publike, apo aktivitet të kufizuar. Prezenca më e madhe në zonat rurale me aktivitet të kufizuar ekonomik i drejton pjesëtarët e këtij komuniteti të kërkojnë punë jashtë vendit, ku zotërimi i gjuhës u hap mundësi pune në veçanti në Mal të Zi dhe Serbi, apo edhe Slloveni ku kryesisht angazhohen në sektor të ndërtimit.

Përderisa kërkesa për një Shtëpi Kulturore Boshnjake në Prizren është realizar pas një pritjeje të gjatë, mungesa e menaxhmentit, programit dhe mbështetjes ndikon në shfrytëzim të kufizuar të saj, përderisa mungesa e hapësirave të mbyllura për aktivitete kulturore në përgjithësi i drejton edhe tjerët që të kërkojnë shfrytëzim të këtyre hapësirave. Bashkëpunimi i këtij komuniteti me boshnjakë tjerë nga rajoni ekziston në veçanti me Sanxhakun në Serbi dhe Maqedoninë e Veriut, mirëpo problemi i mosnjohjes së dokumentave dhe vështirësitë me viza kanë ndikuar në humbjen e kontaktit dhe lidhjeve të forta me Bosnjën dhe Hercegovinën, për dallim prej periudhës së paraluftës.

Nëse pyetemi se si mbijeton ky komunitet, atherë mund të shohim se prezenca e diasporës në Zvicër dhe shtete tjera Europiane që është formuar që nga periudha e gastarbeiterëve që nga vitet 70-të dhe 80-të, e më vonë edhe me migrimet e periudhës së paraluftës dhe luftës, i përgjigjet nevojave përmes remitencave, si dhe një gjallërimi sezonal të jetës shoqërore në kohërat e pushimeve. Përderisa migrimi në njërën anë kërcënon jetesën dhe perspektivën e komunitetit në Kosovë, e njëjta është burim i mbijetesës së tyre.

Në rrafshin politik, një kërkesë që artikulohet në vazdhimësi është themelimi i një komune me shumicë boshnjake, duke u shkëputur nga Komuna e Prizrenit. Banorët e Zhupës dhe Gorës në veçanti kanë dukshëm më pak qasje dhe beneficione, përveç lokacionit edhe për shkak të dallimit në zotërim të gjuhës shqipe e turke krahas boshnjakëve të bazuar në qytet, ndërsa kjo u vu në pah me qasje të kufizuar në informata gjatë ballafaqimit me COVID-19, ku kishte mangësi të theksuara në përkthim dhe shpërndarje të informatave. Ky problem ndodhë edhe në Kuvendin e Prizrenit, ku materialet përcjellëse vijnë vetëm në gjuhën shqipe dhe ka mungesë të përkthyesve e punëtorëve të angazhuar nga komuniteti boshnjak. Mbetet të shihet nëse kërkesa për komunë të veçantë do të trajtohet përmes përfaqësimit aktual politik në nivel të paprecedent si dhe si do të reflekton kjo në kohezionin shoqëror, përmirësimit të jetesës së këtij komuniteti si dhe në dinamikat shoqërore dhe politike në vet Komunën e Prizrenit.

Komuniteti Turk

Edhepse vjen pas komunitetit boshnjak me numra, koncentrimi i madh i komuniteit turk në qytetin e Prizrenit, roli i gjuhës turke në komunikimin lokal, prezenca mediale turke dhe marrëdhëniet me Turqinë në veçanti 30 vitet e fundit në arsim dhe tregti, kanë ndikuar që ky grup shoqëror ta ketë një pozicion karakteristik në Komunën e Prizrenit.

Problemet e komunitetit në raport me shtetin janë të ngjashme me komunitetet tjera, si për plotësim të kuotave në punësim, apo opcioneve të kufizuara në arsim dhe në ngritje të kapacitetit, me theks të veçantë nevoja për seminare dhe zhvillim profesional të arsimtarëve. Përderisa pjesëmarrja në administratë publike duket e ulët dhe ka raste të keqpërdorimit të kuotave në universitet dhe administratë nga pjesëtarë të komunitet shumicë që deklarohen si turq, në Spitalin e Prizrenit ka mbi 100 turq të punësuar, gjë që mund ti atribohet numrit të madh të kuadrove të kualifikuara përmes sistemit të bursave të ofruara nga Republika e Turqisë. Cilësia e arsimit publik në Turqi, krahasuar me atë të Kosovës, është një avantazh në veçanti në raport me Komunën e Prizrenit që ka numër të konsiderueshëm të të diplomuarve edhe nga rradhët e komunitetit shqiptar apo edhe boshnjak. Një përqindje e lartë e këtyre janë të punësuar dhe kontribojnë në zhvillimin lokal në veçanti përmes sektorit privat por edhe në sektorin publik. Ndërsa theksohet njohja e kufizuar e gjuhës shqipe nga një pjesë e këtij grupi, në dekadën e fundit ka përmirësime të dukshme dhe tejkalimi i kësaj barierre mund të ndikon në zhvillim të qëndrueshëm lokal.

Nga problemet e theksuara me arsimin është mungesa e zyrtarëve të dedikuar në Ministrinë e Arsimit për arsimin turk, që e vështirëson trajtimin e problemeve dhe mbikqyrjen e arsimit, ku për shembull vetëm një inspektor është përgjegjës për mbikqyrjen nga kopshti deri në universitet. Numri i ulët i pedagogëve dhe psikologëve ndikon që një person të jetë përgjegjës për 600 nxënës, prej atyre që janë 6-vjeçarë e deri tek ata që janë 18-vjeçarë. Shtimi i së paku edhe dy personave përgjegjës do të mundësonte edhe menaxhimin e numrit të madh të nxënësve, por edhe nevojave dhe profileve të ndryshme për grupmoshat të ndryshme.

Një aspekt i theksuar i komunitetit turk është pjesëmarrja dhe zhvillimi i jetës kulturore në Prizren. Në veçanti tradita e teatrit amator ka ndikuar që edhe sot të ketë një numër të madh të grupeve dhe iniciativave teatrore që veprojnë në Komunën e Prizrenit. Përtej shërbimit ndaj komunitetit turk, viteve të fundit ka filluar të zbatohet praktika e titrimit të shfaqjeve në shqip, gjë që i ka bërë këto shfaqje të qasshme edhe për komunitetin shqiptar, duke e thyer izolimin e perceptuar. Shtimi i akterëve si Art Theater, Kabare Kabare apo teatri Kisa Devre në mesin e komunitetit turk ka ndikuar në profilizimin dhe diversifikimin e natyrës së shfaqjeve dhe formateve, duke e pasuruar skenën lokale. Mirëpo, këto grupe vuajnë nga financimi i ulët në nivelin lokal dhe pamundësia për ta bërë punën e tyre në mënyrë profesionale, sikurse edhe nga mungesa e infrastrukturës adekuate dhe të disponueshme për të bërë prova.

Shumë probleme të theksuara nga ky komunitet në fakt ndahen edhe nga komunitetet tjera joshumicë si dhe komunitetet shumicë, e që ndërlidhen me mungesën e perspektivës ekonomike, thellimin e krizës dhe ngritjen e çmimeve, funksionimit jo-të-plotë të aparatit shtetëror si dhe institucioneve të kujdesit. Megjithatë, niveli i ndjenjës së përkatësisë ndaj qytetit dhe shtetit të Kosovës, përbën një faktor që mund të ndikojë në pjesëmarrje edhe më përmbajtësore të komunitetit turk në zhvillim e qëndrushëm në të dy nivelet.

© PRIZMA MEDIUM

Ky shkrim përkrahet nga programi i Fondacionit Kosovar për Shoqëri Civile (KCSF) ‘EJA Kosovë’, bashkëfinancuar nga Agjencia Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), Suedia dhe Qeveria e Dukatit të Madh të Luksemburgut.”