Pavarësisht nëse jemi të vetëdijshëm apo jo, gjuha si mjet komunikimi zë një vend të rëndësishëm në jetën tonë. Kjo çështje është më e ndjeshme dhe më kuptimplote për komunitetet joshumicë. Sepse ruajtja e gjuhës së tyre, mbajtja e saj gjallë, aftësia për ta parë në dokumente apo institucione zyrtare është një pjesë e rëndësishme e identitetit të tyre.
Gjuha si mjet komunikimi është një e drejtë. Prandaj ne mendojmë se duhet të kemi të drejta të caktuara. Pra, koncepti i së drejtës mund të përkufizohet si autoriteti i dhënë nga rendi juridik. Të drejtat njihen dhe mbrohen nga një sërë dokumentesh ligjore. Të drejtat mund të mbrohen me kushtetutë, ligje, rregullore ose akte të tjera administrative. Dallimi kryesor këtu qëndron tek rëndësia e nivelit të mbrojtjes. Mbrojtja kushtetuese është padyshim më e sigurta. Sepse tekstet kushtetuese mund të ndryshohen në parim më vështirë se rregulloret e tjera. Nga ana tjetër, nuk duhet harruar se grupi i vlerave që ne i quajmë të drejta të njeriut po zhvillohet vazhdimisht dhe se pika e arritur sot është rezultat i një lufte të caktuar historike. Këtu, natyrisht, e kam fjalën për metoda paqësore dhe demokratike.
Kosova është një vend multikulturor dhe shumëgjuhësh. Duke marrë parasysh kuptimin e sotëm bashkëkohor të të drejtave të njeriut, kjo është padyshim një pasuri që duhet mbrojtur. Megjithatë, kjo nuk do të thotë se nuk ka probleme me përdorimin zyrtar të gjuhës turke në periudhën e fundit historike. Për këtë arsye, është e rëndësishme t’i hedhim një sy historisë së kësaj teme dhe ta njohim mirë atë, veçanërisht nga brezat e rinj.
Kushtetuta e Kosovës e vitit 2008, e cila u miratua pas shpalljes së pavarësisë, parasheh një shoqëri multietnike, si me flamuj dhe simbole zyrtare, ashtu edhe me të drejtat e dhëna për komunitetet joshumicë (*nga ana tjetër, shohim se termi “minoritet”, i cili ka një konotacion përkeqësues, vazhdon të përdoret pa vetëdije ose qëllimisht në jetën e përditshme, lidhur me këtë ka nevojë për një fushatë sensibilizuese.) Mund të themi se Kushtetuta aktuale e Kosovës sjell rregullime të favorshme sa i përket të drejtave të komuniteteve. Megjithatë, kur bëhet fjalë për të drejtën e gjuhës, Kushtetuta aktuale ka mbetur prapa rregullimeve kushtetuese. Me fjalë të tjera, derisa të drejtat e njeriut janë në zhvillim të vazhdueshëm, ka një regres në përdorimin zyrtar të turqishtes në Kosovë.
Edhe pse është bërë në kuadër të një sistemi shoqëror dhe politik që sot nuk është në fuqi, është Kushtetuta e vitit 1974 ajo që mbron më së miri gjuhën turke në Kosovë. Me këtë kushtetutë, turqishtja, së bashku me shqipen dhe serbishten, duke përfshirë edhe gjuhën e shkruar, është pranuar si gjuhë zyrtare në nivel të Kosovës. Me heqjen e autonomisë së Kosovës në vitin 1989, nuk ka mbetur mundësia e zbatimit të Kushtetutës së vitit 1974. Rregullorja, e cila u pranua në vitin 1990 dhe e njohur në përgjithësi si Kushtetuta e Kaçanikut, qëndron prapa kushtetutës së vitit 1974 në këtë drejtim, por supozohet që është më e avancuar.
Në Kushtetutën e vitit 1990, ishte rregulluar që gjuha turke, duke përfshirë edhe gjuhën e shkruar, do të pranohej si gjuhë zyrtare në rajonet ku jetonte komuniteti turk.
Nga ana tjetër, administrata e UNMIK-ut, e cila shërbeu pas luftës, nuk e kishte marrë parasysh gjuhën turke. Ky qëndrim i Administratës së UNMIK-ut në fakt është në kundërshtim me vetveten. Administrata e UNMIK-ut, e cila gjoja i është referuar të drejtave të njeriut, nuk hezitoi të heshtë kur ishte fjala për përdorimin zyrtar të gjuhës turke.
Është e qartë se Ligji Nr. 02/L-37 për përdorimin e gjuhëve, i cili është miratuar në vitin 2006 dhe është ende në fuqi, nuk e mbron mjaftueshëm gjuhën turke dhe duhet të ndryshohet në mënyrë pozitive. Ligji mund të kritikohet nga këndvështrime të ndryshme. Me ligj, vetëm shqipja dhe serbishtja pranohen si gjuhë zyrtare në nivel të Kosovës. Forma për gjuhën e shkruar të këtyre gjuhëve është po ashtu e siguruar. Gjuhët e tjera do të kenë përdorim zyrtar në nivel lokal vetëm nëse plotësohen disa kushte.
Në një kohë kur regjistrimet nuk janë bërë ende është e nevojshme të dihet se në çfarë kushtesh është miratuar ky ligj, i cili vendos një kriter për përdorimin e gjuhës zyrtare në nivel lokal, siç është përdorimi i gjuhës së komunitetit nga 5% e popullsisë së atij rajoni. Nëse përfaqësuesit që ishin në atë kohë në parlament do të mund të bënin një shpjegim më të detajuar për këtë çështje, mendoj se do të ishte e dobishme për të gjithë ne. Nëse ligji ka një aspekt pozitiv, është rregullorja që nuk do të kërkonte kriter përqindjeje për turqishten sa i përket Komunës së Prizrenit. Kjo mund të konsiderohet si pozitive në një pikë, por është evidente se ka një mangësi të tillë për komunat e tjera. Përsëri, nuk ka asnjë shprehje të gjuhës së shkruar të përcaktuar nga kushtetutat e mëparshme. Me fjalë të tjera, gjuha e shkruar e turqishtes nuk është aq e sigurt sa ka qenë. Kjo tregon se shkronjat turke mund të mbrohen vetëm sa kanë mundësi.
Dy kategoritë e tjera të futura me ligj janë gjuha në përdorim zyrtar dhe gjuha tradicionale. Në përmbledhje, thuhet se nëse ekziston një komunitet gjuhësor prej 3% që nuk përbën shumicën që jeton në një komunë, gjuha përkatëse do të jetë gjuha në përdorim zyrtar në atë komunë. Gjithashtu, nëse në atë zonë flitet ndonjë gjuhë tradicionale, ajo gjuhë mund të konsiderohet në përdorim zyrtar me vendim të Kuvendit Komunal. Dallimi ndërmjet gjuhës zyrtare dhe gjuhës në përdorim zyrtar është se me gjuhë zyrtare të gjitha shërbimet komunale kryhen automatikisht në atë gjuhë , kurse me gjuhën në përdorim zyrtar, disa dokumente dhe shërbime mund të ofrohen në atë gjuhë vetëm me kërkesë të qytetarëve. Zbatimi i këtij ligji është pranimi i gjuhës turke si gjuhë zyrtare nga komuna e Prizrenit dhe e Mamushës. Përveç kësaj, në komunat e Prishtinës, Gjilanit, Mitrovicës dhe Vushtrrisë, turqishtja si gjuhë tradicionale është pranuar si gjuhë në përdorim zyrtar. Kur mendojmë se kjo praktikë e pranuar me vendim të kuvendit komunal, mund të shfuqizohet po ashtu me vendim të Kuvendit Komunal, vërehet se gjuha turke nuk është në një status të sigurt.
Perspektiva e ligjit për gjuhët zyrtare është pasqyruar edhe në Kushtetutën e vitit 2008. Prandaj, sot është dispozitë kushtetuese që shqipja dhe serbishtja të jenë gjuhë zyrtare në nivel vendi, kurse turqishtja, boshnjakishtja dhe rumanishtja të jenë gjuhë zyrtare në nivel lokal.
Përveç mungesës së cilësisë së ligjit në krahasim me rregulloret e mëparshme, kjo ndikon negativisht edhe në pjesëmarrjen e komunitetit turk në mekanizmat vendimmarrës. Pjesëmarrja në mekanizmat vendimmarrës nuk duhet kuptuar vetëm si përfaqësim në parlament dhe qeveri. Për shembull, provimi i profesioneve juridike (jurisprudenca) që duhet të jepet për të shërbyer në gjykatë mbahet në gjuhën shqipe dhe serbe, të cilat janë gjuhë zyrtare në nivelin qendror. Si rrjedhojë, kjo praktikë e ndërlikon ndjeshëm përfaqësimin e komunitetit turk në gjykatë. E njëjta gjë vlen edhe për provimet e zhvilluara gjatë procesit të pranimit në shërbimin civil.
Ajo që duhet bërë është ndryshimi i Ligjit për përdorimin e gjuhëve në mënyrë pozitive dhe komunat e tjera të përfshihen në ligj, për të forcuar formalitetin e turqishtes. Amendamentet pozitive të ligjit sigurisht që duhet të mbulojnë edhe kërkesat e komuniteteve tjera joshumicë. Së fundi, duhet të ndërmerren masa që provimet e shërbimit civil dhe profesioneve juridike të bëhen në gjuhët e komunitetit për një pjesëmarrje më efektive në mekanizmat vendimmarrës.
✎ İbrahim Ömer
İbrahim Ömer ka lindur në Prishtinë. Ai u diplomua në Fakultetin Juridik të Universitetit të Ankarasë. Ai vazhdon ende studimet e doktoraturës në Universitetin Uludağ, Departamenti i së Drejtës Publike. Fushat kryesore të interesit të tij janë e drejta kushtetuese, të drejtat e njeriut dhe të drejtat e komuniteteve.
Ky shkrim përkrahet nga programi i Fondacionit Kosovar për Shoqëri Civile (KCSF) ‘EJA Kosovë’, bashkëfinancuar nga Agjencia Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), Suedia dhe Qeveria e Dukatit të Madh të Luksemburgut.”
