“Komunitetet presin mundësinë për të kontribuar”

Komunitetet etnike janë të përfaqësuara në Kosovë si në nivelin qendror ashtu edhe në atë lokal. Por nga njëra anë, diskriminimi pozitiv tërheq një kufi për komunitetet, nga ana tjetër, komunitetet ndjekin politika që fokusohen në çështjet e tyre të brendshme. Ne biseduam me Fikrim Damkën, njërin nga liderët politikë të komunitetit turk, në lidhje me me çështjen se a është koha për ta tejkaluar këtë dhe drejt çfarë të ardhmeje po shkojnë politikisht komunitetet. Damka, i cili ka shërbyer si mësimdhënës dhe udhëheqës i shoqërisë civile në nivel lokal dhe si deputet dhe ministër në nivel qendror, tha se komuniteti turk fokusohet në ruajtjen dhe zhvillimin e vlerave të tij kombëtare, fetare dhe kulturore, por është i gatshëm të kontribuojnë në çështjet në Kosovë nëse i jepet mundësia. Damka tha, “Në disa raste, edhe nëse një person është mjeshtër i një pune përkatëse, por nëse është një anëtar i komunitetit nuk mund të jetë kreu i atij institucioni vetëm për shkak të përkatësisë së tij kombëtare.”

Kushtetuta e Kosovës dhe legjislacioni përkatës përcaktojnë një kornizë të gjerë për të drejtat e komuniteteve. Ka vende të rezervuara në parlament, ka vende dhe kuota të rezervuara për anëtarët e komuniteteve etnike në këshillat dhe administratat e nivelit të lartë. Megjithatë, ka edhe kundërshtime dhe ankesa. Nga vjen problemi? A nuk zbatohen të drejtat ekzistuese?

Në Kushtetutën e Kosovës ka disa të drejta të fituara sa i përket komuniteteve. Mund të shohim se këto të drejta zbatohen veçanërisht në aspektin e përfaqësimit politik. Komuniteti turk ka të drejtë të përfaqësohet në organin më të lartë, në Parlament. Ne jemi të përfaqësuar edhe në qeveri. Qeveria e Albin Kurtit përfshiu të gjitha komunitetet në qeveri, duke u dhënë përfaqësim më të gjerë të gjithë komuniteteve. Prandaj, shohim se ka përfaqësim në Kuvendin dhe Qeverinë e Kosovës sa i përket përfaqësimit politik të komuniteteve. Për sa i përket përfaqësimit politik në nivel lokal, mund të themi se ka komunitete edhe në komuna.

Megjithatë, shohim se ky përfaqësim nuk ekziston në fusha të tjera, veçanërisht në fushën e personelit publik dhe universiteteve. Edhe pse ligji parashikon një përfaqësim të të paktën 10% të komuniteteve në këto zona, mund të konstatoj se kjo nuk zbatohet ose se brenda këtij 10% shkelen dhe të drejtat e komunitetit. Sepse shohim që vendet e rezervuara për komunitetin në fakt nuk përdoren për anëtarët e komunitetit dhe se pjesëtarët e komunitetit shqiptar, që janë shumicë, i zënë këto vende.

Ne kemi punuar shumë për ta eliminuar këtë situatë. Por fatkeqësisht nuk arritëm ta parandalonim plotësisht. Sepse ne e kemi të vështirë të dokumentojmë se këto zona të okupuara nuk janë përdorura në të vërtetë nga anëtarë të komunitetit turk, boshnjak apo romë. Çështja e shprehjes juridike të përkatësisë kombëtare bazohet në deklaratë. Prandaj, duke qenë se çështja e shprehjes së identitetit kombëtar bazohet në deklarim, fatkeqësisht në këto njoftime pune individët mund të deklarohen si pjesëtarë të komunitetit që dëshirojnë. Këtë deklaratë e marrin si bazë edhe institucionet shtetërore. Pra, kështu vihet në fuqi dhe lind ky problem. Bëhet fjalë për regjistrim civil. Ndoshta duke shkuar përpara, ne mund të punojmë në strategjinë tonë për të përfshirë një frazë në certifikatat e lindjes për të shprehur identitetin kombëtar të dikujt. Ndoshta mund ta luftojmë, por duket e vështirë. Por është e rëndësishme që komuniteti disi të dokumentojë se si deklarohet.

Por ekziston një çështje më e rëndësishme. Në vend të punësimit në institucione, mungojnë edhe anëtarët tanë të komunitetit që vendosen në organe të caktuara brenda këtij institucioni. Kemi probleme edhe në aspektin e komuniteteve kur vjen puna për të arritur në pozita të larta drejtuese apo të ngjashme. Fatkeqësisht, as komuniteti shumicë këtu nuk ka mirëkuptim. Mund të shohim që nuk i sjellin punonjësit tanë që do të marrin poste të larta në këto pozita. Këtu duhet të bëjmë një luftë politike. Kjo nuk është një situatë që rregullohet ligjërisht. Në ligj thuhet se anëtarët e komunitetit në institucionet publike duhet të jenë të paktën 10%, por kjo nuk perceptohet si e tillë në të gjitha nivelet. Nëse do të perceptohej dhe zbatohej kështu, ne si komunitet duhet të kishim rreth 10% të punonjësve tanë në të gjitha nivelet.

Në universitet ka edhe kuota të rezervuara për komunitetet. Por edhe këtu shpesh mund të shohim se komuniteti shumicë e keqpërdor atë. Ne mund të deklarojmë se politikisht nuk janë turq, por dokumentet që i kanë marrë nga komunat ose i kanë marrë me deklarim, me dy dëshmitarë mund t’i kenë të vulosura në komunë dhe thonë jam turk, jam boshnjak, ose jam romë apo ashkali. Fatkeqësisht, ne nuk mund ta parandalojmë këtë.

A duhet të vazhdojnë edhe në të ardhmen këto diskriminime pozitive ndaj komuniteteve etnike? Pasi disa nga problemet që përmendët burojnë nga këtu. A mendoni se kjo do të jetë ende e nevojshme në të ardhmen? Nëse aplikimet do të vazhdojnë, si duhet të jenë?

Çështja nëse ky privilegj për komunitetet duhet të vazhdojë është në një pikë kritike. Ne e kemi parë këtë: vendet tona po abuzohen, edhe pse ka diskriminim pozitiv për komunitetet. Pra, ne nuk pamë shumë tolerancë nga komuniteti shumicë. Me fjalë të tjera, mënyra e qasjes ndaj kësaj çështjeje është “Është një vend i rezervuar për komunitetet këtu, le ta përdorin atë”. Kaq. Kinse është detyrim. Për shkak të këtij detyrimi, duhet të qëndrojë kështu dhe ju nuk mund të dilni jashtë saj. Prandaj, bëhet e qartë se këto të drejta përfaqësuese duhet të mbrohen ligjërisht dhe duhet të mbrohen në të ardhmen. Sepse shohim që edhe nëse mbrohet nuk na japin pozitën. Shohim që komunitetet nuk janë në pozita drejtuese apo të tjera më të larta. Për më tepër, pa këto privilegje do të krijohet një situatë që nuk do të merret fare parasysh. Prandaj, të drejtat e përcaktuara si diskriminim pozitiv duhet të vazhdojnë.

Kjo çështje është gjithashtu e lidhur dhe e varur nga integrimi. Ndoshta shumica duhet t’i integrojë këto pozita të dhëna për komunitetet e tjera në administratën e përgjithshme në mënyrë që këto vende të mos shihen si pozita të pajisura. Megjithatë, sa herë që flasim për integrim, të gjithë përfaqësuesit e komunitetit thonë: “Nuk kemi nevojë të jemi të integruar. Sepse ne jemi tashmë pjesë e kësaj shoqërie dhe kemi jetuar këtu me shekuj”. A jeni dakord me këtë pikëpamje? Si e shihni situatën në shoqërinë turke?

Për sa i përket shoqërisë turke, mund të shohim se jemi shumë të integruar në institucione. Ky është rasti në arsim, shëndetësi dhe fusha të tjera. Për shembull, në Spitalin e Prizrenit janë afro 100 punonjës, infermierë, mjekë e të tjerë të komunitetit turk. Janë rreth 60 pjesëtarë të komunitetit boshnjak, etj. Nuk ka asnjë dallim mes tyre. Ata janë plotësisht të përkushtuar për punën më të mirë të atij institucioni. Nuk ka një problem të tillë si integrimi mes tyre. Po kështu, situata në arsim vazhdon në të njëjtën mënyrë. Në arsimin turk, shqip dhe boshnjak, vetëm klasat e tyre janë të ndara. Por të gjithë mësuesit punojnë së bashku dhe mund t’i trajtojnë çështjet arsimore. Prandaj, shoqëria turke vjen nga një proces në të cilin njerëzit jetojnë së bashku. Nuk ka gjë të tillë si integrimi i shoqërisë sonë turke në institucionet e Kosovës apo në Kosovë.

Pra, pse anëtarët e komunitetit zakonisht merren vetëm me punët e tyre të brendshme? Ata i shohin vetëm këto çështje gjatë gjithë kohës. Ata nuk marrin shumë iniciativa për çështje më të mëdha kombëtare. A mendoni se shoqëria shumicë duhet të marrë një iniciativë inkurajuese në këto çështje?

Në përgjithësi, ne gjithmonë kërkojmë diçka nga shoqëria shumicë. Shembull, unë e kam këtë të drejtë, më duhet ta përdor… Megjithatë, disa kërkesa duhet të vijnë nga shumica. Anëtarët e komunitetit nuk duhet të kufizohen në kufijtë e tyre. Le të shkojmë me një shembull. Në shërbimin turk të Radiotelevizionit të Kosovës – RTK janë një numër i personave që punojnë. Megjithatë, mund të ketë anëtarë të komunitetit turq, boshnjak dhe të tjerë të trajnuar mirë, të cilët mund të ulen në pozitat teknike dhe drejtuese në mesin e komuniteteve. Këtu ka një editorial turk, por shërbimi që mund të ofrojnë turqit mund të mos kufizohet në këtë. Shoqëria turke ka personel shumë të kualifikuar. Shoqëria e shumicës duhet t’i absorbojë ato. Nëse bëhet kjo, do të jetë e mundur që komunitetet të kenë fjalën për të ardhmen e Kosovës. Do të ishte e mundur që një regjisor turk të bënte punë të mira për Kosovën në RTK. Kjo vlen edhe për institucionet e tjera. Në disa raste, edhe nëse është mjeshtri më i mirë, një anëtar i komunitetit nuk mund të jetë drejtues i atij institucioni vetëm për shkak të përkatësisë së tij kombëtare. Do të përfitojmë të gjithë ne nëse mund të kapërcejmë ndrojtjen për t’u dhënë komuniteteve detyrat që meritojnë. Kjo është diçka që është në duart e komunitetit shumicë. Ai duhet t’i jap një mundësi. Komuniteti shumicë, duhet t’i hap komunitetet tjera. Atëherë komuniteti turk këtu mund të kontribuojë shumë më tepër për të ardhmen e Kosovës.

Shohim që bashkësitë etnike janë më introverte në çështjet kombëtare. Këtu ka probleme që dalin nga komuniteti, por mund të ketë edhe detyra që bien mbi shumicën. Si e vlerësoni këtë situatë: A është shoqëria turke e mbërthyer në një rreth vicioz për shkak të një qëndrimi të varur nga konjuktura, duke mos dalë në plan të parë dhe duke shprehur pikëpamjet e saj për disa çështje kombëtare, apo sepse harxhon të gjitha energjitë e saj vetëm për zgjidhjen e problemeve të saj të brendshme? Për shembull, në çështjen e dialogut, asnjë komunitet nuk del në plan të parë. Mbetet sikur të ishte një çështje mes shqiptarëve dhe serbëve. Megjithatë, çështja është çështje e Kosovës…

Të dyja janë të vlefshme. Ashtu si me dialogun, ka edhe çështje të tjera. Ka të bëj pak me numrat. Shoqëria turke ndonjëherë nuk ka tendencë të merret me këtë çështje. A kemi kuadër; kemi. Por duke qenë se nuk jemi shumë për nga popullsia, këtë nuk e nxjerrim në plan të parë. Natyrisht, duhet t’i sqarojmë disa çështje.

Fatkeqësisht, ekziston një perceptim i tillë. Deputetët e zgjedhur nga kuotat e caktuara për komunitetet duhet të merren vetëm me çështjet e komuniteteve. Vendimi i Gjykatës Kushtetuese si rezultat i kundërshtimit të bërë nga komuniteti boshnjak në zgjedhjet e fundit parlamentare ishte disi në këtë drejtim. Do të jetë i vlefshëm nëse merr vota nga vendet ku jetojnë anëtarët e komunitetit. Prandaj thuhet se, jeni zgjedhur në emër të komunitetit turk, ndaj merruni me problemet turke. Të përgjithshmit, merren me të përgjithshmen. 100 deputetë shqiptarë merren me çështje të përgjithshme. Por nuk është kështu, sepse je i zgjedhur nga kuota e komunitetit, por mund ta menaxhosh p.sh. Komisionin e Shëndetësisë në Kuvend… ose mund të bëhesh edhe anëtar në komisione të tjera. Këtu, detyra jonë nuk kufizohet vetëm me shoqërinë turke, por punojmë për të përgjithshmen.

Prandaj, çështja e daljes në pah dhe ajo e shprehjes janë të rëndësishme si për komunitetin ashtu edhe për pranimin e tij në të përgjithshmen. Në disa vende, komuniteti shumicë ka këtë qasje: ju jeni anëtar i një komuniteti të caktuar, merruni me të drejtat tuaja. Kur flet deputeti i komunitetit, perceptohet se ai flet vetëm për çështje të komunitetit.

Pra, a duhet kapërcyer kjo situatë?

Sigurisht që duhet kapërcyer. Shoqëria turke tani duhet të shfaqet më rehat, më shumë për çështje të caktuara dhe të shprehë mendimet e veta. Në këtë drejtim, si parti politike duhet të tregohet një qasje që është në përputhje me statutin dhe programin e tij. Sepse atëherë do të ketë të bëj fjalë për partinë masive.

Si KDTP, a keni një vizion për t’u kthyer në një parti masive?

Aktualisht jo! Kur kthehemi në një parti masive, këtë herë duhet të bëjmë disa ndryshime në statutin dhe programin e partisë politike. Por kjo mund të ndodhë, jo përgjithësisht, por në kuadrin e komunës mund të ndiqet një politikë masive partiake. Çështja e mbrojtjes dhe përdorimit të të drejtave kombëtare dhe gjuhësore në nivel lokal është ende aktive, por ka më shumë punë se kaq. Shërbimet komunale u shërbejnë qytetarëve. Për shembull, shtrimi i asfaltit apo ndërtimi i një ure nuk ka lidhje me të qenët turq.

Cilat janë vlerat thelbësore që përfaqëson KDTP? Pikëpamjet politike mund të jenë shumë të ndryshme në një shoqëri. Mund të ketë pamje mjedisore ose pamje të tjera, përveç atë të djathtë dhe të majtë. Nuk është e mundur që një parti politike të mbulojë të gjitha pikëpamjet. Pra, çfarë përfshini dhe përfaqësoni ju?

Gjatë krijimit të KDTP-së, ajo gjithmonë ka nxjerrë në pah të qenët turq si ideologji politike. Prandaj, u formua një identitet partiak konservator e kombëtar. Ai mori një rrugë duke shpalosur vlerat kombëtare, fetare dhe kulturore. Nuk hoqi dorë as nga kjo. Këto janë vlerat thelbësore sot. Në të mund të shihni të djathtën dhe të majtën ambientaliste, por thelbi i të gjithëve ka të bëjë me çështje kombëtare, fetare dhe kulturore. Synimi më i madh i partisë politike është mbrojtja e këtyre vlerave themelore të komunitetit. Si mund ta ruaj shoqërinë turke këtu, si mund ta mbroj gjuhën e saj, si mund ta ruaj dhe zhvilloj arsimin dhe kulturën turke, unë e shikoj atë. Duke qenë se ky është shqetësimi ynë kryesor, ndonjëherë nuk arrijmë të dalim në plan të parë në çështjet që kanë të bëjnë me tërë Kosovën.

Sepse të mbrosh dhe të përmirësosh arsimin e një komuniteti do të thotë të punosh si një Ministri e Arsimit. Të ruash kulturën e saj do të thotë të punosh si një Ministri e Kulturës. Mbrojtja e gjuhës dhe e vlerave tuaja fetare sjell në axhendën tuaj çështje që kërkojnë shumë punë në këto fusha. Në diskurset tona politike ka tema themelore që lidhen me gjuhën, arsimin, kulturën dhe përfaqësimin. Ne i përfaqësojmë këto.

Intervistë: Esin Muzbeg

Ky shkrim përkrahet nga programi i Fondacionit Kosovar për Shoqëri Civile (KCSF) ‘EJA Kosovë’, bashkëfinancuar nga Agjencia Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), Suedia dhe Qeveria e Dukatit të Madh të Luksemburgut.”