Mbi poezitë revolucionare të Haxhi Ymerit

Ne kemi pasur intervistë me Tevfikun për veprën e tyre “Kush janë Ferit dhe Nakiye Bayram?”, të cilën ata e ekspozuan së bashku me Sezginin në Autostradën Bienale në vitin 2021, krahas kësaj patëm intervista për organizatën e tyre Pykë-Presje. Në të dyja intervistat përmendëm poezitë revolucionare të Haxhi Ymer Lutfi Paçarizi. Sot u takuam posaçërisht për të folur për këtë libër.

Siç e dini, ne si Prizma Medium prekim vazhdimisht temat që i trajtojmë edhe më parë. Kur u takuam sërish me Tevfikun, fillimisht folëm për atë që ka bërë Pykë-Presje që nga intervistat tona të fundit.

Që nga themelimi i saj, Pykë-Presje ka shitur libra artistikë dhe politikë radikalë si dhe postera të shtypura me teknika të veçanta. Ky instuticion, disa prej këtyre librave dhe posterave i solli në Prizren duke kontaktuar botuesit nga Evropa, Amerika dhe Turqia ose nëpërmjet miqve, krahas kësaj ka libra të prodhuar, përgatitur dhe botuar nga vetë ata.

Përvjetori i parë i Pykë-Presjes është mbajtur në korrik 2022, duke hapur një ekspozitë të titulluar: Yerin Dibi! Një Koleksion i Fanzineve dhe Posterëve Punk dhe Underground nga Turqia. Më shumë se 130 fanzina, afro 100 postera, disa letra origjinale të viteve ’90 dhe 2000 dhe një koleksion rekord i Tolga Güldallı, i cili është aktiv në kulturën punk në Stamboll, u ekspozuan në këtë ekspozitë në ambientet e Pykë-Presje. Për më tepër, u përgatitën 99 kaseta muzikore të përbëra nga 19 këngë të zgjedhura nga Tolga nga kultura 30-vjeçare e punk-ut dhe hardcore të Turqisë.

Punimet e “FROM SCRATCH: Albanian Summer Picaresque” u ekspozuan në Manifesta Bienale në edicionin e 14-të të mbajtur në Prishtinë. Albanian Summer: An Entertainment, një album i publikuar në Angli në 1984, është një album që trajton muzikën popullore shqiptare me kompozime eksperimentale. Tevfik Rada, i cili deklaroi se Dave Smith, i cili indeksoi albumin, kishte shkuar rregullisht në Shqipëri që nga vitet ’70, ai po ashtu tha se: “Dave ka bërë regjistrime tepër interesante në rrugët dhe baret e Shqipërisë. Si rezultat, ai publikoi këtë album. Dave Smith ishte gjithashtu anëtar i Shoqërisë Shqiptare në Londër në fund të viteve ’70 dhe ’80. Ai ndjek nga afër dhe shkruan për socializmin e tij në Shqipëri. Si shoqatë po nxjerrin një revistë me emrin “Albanian Life ”, tha ai. Duke shpjeguar se ata u nisën në ekspozitë nga ky album Rada tha: “Ne zhvilluam një ekspozitë se pse një kompozitor eksperimental në Londër u ndikua në Shqipërinë e viteve 1970 dhe 1980, pse erdhi këtu, çfarë pa në Shqipëri dhe pse bëri tërë ato takime dhe po ashtu botuam një libër të titulluar me të njëjtin emër si ekspozita.” Ne bëmë një kërkim arkivor në libër dhe u përpoqëm ta zbulonim këtë histori me një formë arti eksperimentale.”

Përveç këtyre, institucioni kishte edhe prezantime të vogla të hapura për publikun. Dhe kështu është botuar libri i Haxhi Ymer Lutfi Paçarizi: Poezitë revolucionare, i cili sot është kryefjala e intervistës sonë që do e zhvillojmë.

Poezitë Revolucionare

Duke u shprehur se kanë punuar disa vite për hulumtimin e këtij libri, Rada tha: “Në të vërtetë, Sezgin (Boyniku) arriti në fillim në këtë poezi. Në temën e magjistraturës së Tacide Hafız-it, ajo foli për mbështetjen e komunitetit mysliman ndaj partisë komuniste në Kosovë dhe Maqedoni (Maqedonia e Veriut) ndërmjet viteve 1919-1920 dhe se Haxhi Ymer duke qenë njëri prej tyre shkroi një poezi. Ne folëm për këtë temë për një kohë të gjatë. Po ashtu ne ende po hetojmë mbështetjen e popullsisë myslimane ndaj lëvizjeve socialiste në vitin 1920, por kjo është një çështje e madhe. Në fakt, së bashku me Sezginin do na botohet një libër në lidhje me këtë temë në Stamboll në muajt në vijim. Një çështje tjetër është çështja e Kosovës dhe Maqedonisë në vitin 1920 e rreth këtyre viteve. Pyetja kryesore që duam të eksplorojmë dhe kuptojmë është se si një popull që i përkiste një strukture ekonomike të pazhvilluar, një klasë fshatare me shumicë myslimane, i mbështeti këto lëvizje në fillim të shekullit të 20-të. Në këtë trevë ku jetojnë shqiptarë dhe turq, kjo çështje është e ndërlidhur edhe me temën e problemit të kombit dhe çlirimit të tij. Në çerekun e parë të shekullit të 20-të, ka shumë figura të rëndësishme që kanë shkruar për këtë temë dhe kanë zhvilluar një luftë politike. Ish- anëtarët e Partisë Socialdemokrate të Serbisë Dimitrije Tucović dhe Kosta Novaković janë dy prej tyre. Ata shkruanin për lëvizjet kombëtare në Kosovë, për politikat ekspansioniste të regjimit borgjez serb, për bashkëpunimin e tyre me agatë dhe bejlerët vendas dhe për aftësinë për t’i rimenduar këto rajone në një kornizë socialiste. Një nga synimet tona është përkthimi i këtyre veprave. Libri i Dimitrije Tucović-it me titull “Serbia dhe Shqipëria”, botuar në vitin 1914, është një libër shumë i rëndësishëm për politikën e ekspansionit të borgjezisë serbe në Shqipëri dhe shtimin e oreksit të tyre për luftë. Është përkthyer në shqip dhe gjermanisht. Po ashtu kemi prodhuar përkthimin e parë të plotë në anglisht të këtij libri dhe do ta botojmë së shpejti. Derisa kjo punë vazhdon, Blerta Haziraj ka një temë për literaturën e Organizatës së Grave Antifashiste në Kosovë, e cila është e lidhur me Jugosllavinë. Ky hulumtim do të takohet edhe me audiencën në një format ekspozitë këtë vit në Autostradën Biennale.

Duke theksuar se Haxhi Ymer Lutfi Paçarizi u arsimua në Stamboll dhe El-Azhar në Egjipt, Rada tha: “Kur u kthye këtu, ai u bë shehu i sektit Melami. Anëtar i Komisionit të Bashkimit dhe Përparimit (Ittihad ve Terakki) Ai e mbështeti këtë shoqëri, e cila në atë kohë shihej si përparimtare. Pasi Komiteti i Bashkimit dhe Përparimit erdhi në pushtet, ai është zhgënjyer dhe mbështetja e tij filloi të zbehej. Ka edhe poezi që mund të konsiderohen politike në këto kohë. Për shembull, ndeshemi me poezinë e vitit 1910, “Vaji i birit shqiptar”. Por versionin origjinal të shkruar të kësaj poezie nuk e gjetëm askund. Këtë poezi e gjetëm nga një artikull i Mark Krasniqit në vitin 1955, por meqë artikulli është në gjuhën shqipe, ne e dimë vetëm përkthimin. Ndoshta është diku. Nuk e gjetëm”, tha ai.

Libri ka një hyrje, literaturë dhe një bibliografi të shkurtër. Më pas është një pjesë e marrë nga teza e magjistraturës së Tacide Hafız. Tacide Hafız e ka shkruar tezën e saj të magjistraturës për këtë temë në Prishtinë në vitin 1982 dhe është një burim i rëndësishëm i shkruar për këtë temë. Pastaj hyjmë në poezi.
Nga njëra anë është rrjedha e poezisë, nga ana tjetër kemi projektuar shënime që përshkruajnë kontekstin historik. Nuk preferuam të komentonim shumë, preferuam të japim shënime informuese për sa i përket statistikave dhe historisë. Ne donim të jepnim sa më shumë burime në mënyrë që ata që janë kureshtarë të fokusohen në ato burime dhe të hetojnë më në detaje periudhën e asaj kohe. Ne kemi punuar me dizajnerin estonez Ott Kagovere, me të cilin kemi punuar edhe më parë, në dizajn.

Në fakt, Rada tha se veçoria më e rëndësishme e kësaj poezie ishte se ajo u shkrua për qëllime propagande për zgjedhjet e para demokratike në këto troje në vitin 1920. “Dhe pjesërisht u bë e suksesshme. Partia Komuniste e Jugosllavisë (PKJ) del nga votimi si partia e katërt më e madhe në Mbretëri, duke zgjedhur më shumë se 50 deputetë. Në këtë sukses kontribuan edhe myslimanët në Kosovë dhe Maqedoni. Përveç kësaj, ajo del edhe si partia e parë në zgjedhjet komunale të Shkupit. Me këtë sukses, Mbretëria u vu në panik duke shtuar presion dhe në fund të vitit 1920 miratoi një rezolutë që ndalonte të gjitha aktivitetet socialiste. Haxhi Ymer Lutfi Paçariz amerret në pyetje dhe kërcënohet disa herë nga policia. Ai u thirr në komunë, u detyrua të priste në derë për një kohë të gjatë dhe më pas u kërcënua me vdekje. Policia mbylli shtëpizën e tij. Ka klube ku mblidheshin komunistët, i mbyllën dhe dogjën të gjithë arkivin. Është një shans i madh për ne që të kemi këto burime.”

Çfarë ndodhi ndërmjet viteve 1919 dhe 1920 që popullsia myslimane mbështeti lëvizjet socialiste?

Sepse ka një popull që është i lodhur nga lufta. Populli ishte i vetëdijshëm edhe për ekipin borgjez që provokoi luftën dhe i shtoi pasurisë së tij edhe më shumë pasuri. Ai ishte skeptik se Mbretëria e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve do të jetë në gjendje të zgjidhë çështjen territoriale. Socialistët janë i vetmi formacion politik që mund të zgjidhë problemin e shkatërrimit të luftës, reformës së tokës dhe çlirimit kombëtar në një nivel egalitar. Për shembull, përqindja e votave të hedhura për YKP në Gora në zgjedhjet e vitit 1920 është më e larta në të gjithë Mbretërinë e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve. Studiuesi Tevfik Rada, i cili theksoi se kjo poezi është një burim i rëndësishëm për të kuptuar këtë periudhë, ai tha: “Një sheh shumë i respektuar i sektit melamik shkroi një poezi të quajtur “Vëllezërit e mi bujk dhe punëtorë” në Prizren, duke mbrojtur socializmin dhe duke thënë votoni për të, kritika e tij ndaj partive borgjeze serbe shpjegon se rruga e krishterëve dhe myslimanëve për të krijuar së bashku një shoqëri egalitare është e mundur duke mbështetur një parti socialiste.

Çfarë ndodhi, cila ishte situata që një sheh vendosi të shkruante një poezi të tillë?

Në fillim mendova se Haxhi Ymer ishte një nga figurat e vetme ose të rralla në Kosovën e viteve 1920. Por ne e pamë se luftërat kishin sjellur shkatërrimin dhe urinë. E kemi fjalën për Kosovën dhe Maqedoninë (Maqedonia e Veriut), të cilat janë rajone të banuara nga myslimanët dhe janë rajone të pazhvilluara. Popullsia këtu e sheh se në Rusi kishte një revolucion në vitin 1917 dhe bashkë me të u tërhoq nga lufta. Tërheqja programore dhe politike nga lufta ishte e paprecedentë. Më pas organizon
“Kongresin e Popujve të Lindjes” në Baku. Në këtë kongres morën pjesë edhe delegatë nga Ballkani dhe Turqia e asaj kohe. Po ashtu në këtë kongres diskutohet për socializmin, barazinë, çlirimin e gruas, kuptimin e këtyre çështjeve, për aktivitetet e ardhshme si dhe shumë çështje të tjera të ngjashme. Kjo ka filluar të përhapet në mesin e muslimanëve që u bashkuan nga Azia Qendrore, Lindja e Mesme, Krimea dhe Ballkani. Në vitin 1920 ekziston gazeta “Socijalistička Zora”, botuar në serbisht nga Partia Komuniste. Ky është në fakt versioni serb i Sosyalist Fecri (Agimi Socialist). Të gjitha këto zhvillime ndiqen në këtë gazetë.

Versioni serb? Versioni serbisht? Në fakt, dua të pyes, a janë përmbajtjet të njëjta përmbajtje?

Përmbajtja është e ndryshme. Versioni serbisht ka 130 numra (Sosyalist Fecri ka 12 numra) dhe ka përmbajtje të tjera në serbisht dhe në turqisht. Për shembull, nuk ka poezi në serbisht. Poema ekziston vetëm në versionin që i drejtohet publikut mysliman.

Siç thashë, këto çështje diskutohen në këto gazeta dhe takime. Pra ndiqet revolucioni sovjetikë. Njerëzit në Ballkan; shohin një rruge vërtet alternative kundër luftës, kundër borgjezisë. Në të njëjtën kohë, ata shohin se ajo mbështetet në botë, pa dallim gjuhe e feje dhe se është një lëvizje internacionaliste. Në poezinë e Haxhi Ymerit shohim se edhe ai është i vetëdijshëm për këto zhvillime, flet për idenë e Federatës Ballkanike në atë kohë, për Leninin dhe Troçkin.

Pikërisht këtë doja të pyesja, Tevfik, Haxhi Ymeri shkruan një poezi, në të cilën flet për Leninin dhe Troçkin. Këtë e përmendëm kur folëm për ‘Kush janë Ferit dhe Nakiye Bayram’. Haxhi Ymeri flet për këta emra në poezinë e tij, kjo është në rregull, por ai e merr këtë poezi dhe ia lexon xhematit në shtëpizë e tij. Këto zhvillime ishin të njohura në atë kohë, apo jo? Apo mund të themi se ju po studioni këtu për një grup më intelektual?

Pra, këto figura janë të njohura. Këto zhvillime janë shkruar tashmë në gazetat (si Sosyalist Fecri dhe Socijalistička Zora). Ky lajm po kalon te publiku. Për shembull, flet për zhvillimet në Bashkimin Sovjetik, “Kongresin e Popujve të Lindjes” në Baku dhe shtypjen e fshatarëve të varfër në Maqedoni. Mund të shohim lajme si nga popujt ballkanikë, ashtu edhe nga zhvillimet në botë. Për shembull, ka protesta prej klasës punëtore nga Italia dhe Franca, një që më bjen në mend tani.

Ndoshta sot nuk mund të imagjinojmë shumë, por mendimi se socializmi do të përparojë me shumë sukses dhe do të përhapet në botë në vitin 1920 është shumë i zakonshëm. Kështu është në Ballkan. Trazira të mëdha ka edhe në Gjermani. Megjithatë, me humbjet e njëpasnjëshme pas vitit 1920, ideja e revolucionit botëror zvogëlohet dhe ne shohim që sovjetikët kanë mbetur vetëm.

Policia borgjeze po kryen sulme masive kundër këtyre lëvizjeve në Gjermani, Jugosllavi dhe shumë vende të botës. Dhe në shumë vende këto kryengritje shtypen. Pra ka një atmosferë të tillë në vitin 1920. Ishte një vit entuziast dhe Haxhi Ymeri po shkruante një poezi propagandistike në Sosyalist Fecri në atë vit. Vlen të theksohet vetëm se kishte edhe klerikë të tjerë dhe shumë njerëz të tjerë që shkruanin në Sosyalist Fercri në atë kohë apo bënin propagandë për socializmin në Kosovë. Për shembull, kemi ato që përmendëm brenda fusnotave. Me fjalë të tjera, mund të themi se myslimanët e mbështetën këtë lëvizje. Por Ymer Lutfi është më i vecanti ndër ta dhe më i talentuari në aspektin letrar.

Nga studimet tuaja e dimë se në atë kohë medresetë u bënë një lloj shtëpie për komunistët. Haxhi Ymeri lexon poezinë e tij në shtëpizë. A mund të themi se këto vende ishin më progresive në atë kohë?

Kjo është në fakt ajo që ne shohim. Në fakt, edhe pjesa më e madhe e qytetit e mbështet atë. Megjithatë, askush nuk e di se do të ketë tortura, se do të vriten njerëz, se policia do të bëjë kaq shumë presion pas zgjedhjeve. Policia ndaloi shumë persona, ata posaçërisht shkonin nëpër fshatra dhe kërcënonin fshatarët. Ka vrasje, helmime, vrasje të pazbardhura, ndaj njerëzit u përballën me presion të madh. Këto përmbysje dhe shtypje janë një moment traumatik në historinë e qytetit.

Në poezinë “Vëllezërve Fshatarë dhe Punëtorë” ka pjesë që janë fshirë apo jo?

Po, disa pjesë janë të palexueshme. Ka edhe versione të tjera të poemës. Këto janë versione të shkurtuara. Duhet të ketë një version tjetër në Arkivin Shtetëror të Kosovës, por njerëzit atje nuk mundën ta gjenin këtë dosje. Një version tjetër është i ekspozuar në Muzeun e vjetër të Revolucionit Popullor në Prizren. Mund ta shohim në foto. Por ne nuk arritëm as tek ai. Ato dokumente, të cilat u ekspozuan në muze në vitet ’90 dhe që përshkruanin vitin 1920, u hoqën prej andej me një urdhër nga ‘lart’. Nuk dihet vendndodhja e tyre. Në fakt, kemi disa thashetheme se është zhvendosur në kishën e Bogoroditsa Levişka, por nuk e dimë me siguri. Ndoshta është e pamundur të gjenden pas zjarrit.

Në fakt, kërkimet po bëhen kaq të shfrenuara sepse ndërsa dikur kishte një transparencë në praktikë të arkivit publik, në vitet ’90 ta po ndërlikohet komunikimi pasi po ndeshemi me presionet, privatizimin e arkivave dhe me disa njerëz që i konsiderojnë këto arkiva shumë të vlefshme dhe i ruajnë ato duke mos i ndarë me tjerët.

Shumica e njerëzve ende nuk mund t’u besojnë institucioneve arkivore. Sepse ai besim ende nuk është krijuar. Të tjerët nuk e shohin dhe nuk e ndajnë vlerën ekonomike të asaj që kanë dhe kjo bën që transparenca në praktikën e vjetër arkivore publike të zhduket gradualisht.

Ka mungesë në të kuptuarit e arkivit publik

Studiuesi Tevfik Rada, duke u shprehur se ka mungesë besimi në institucionet arkivore, tha: “Sepse këto institucione nuk funksionojnë siç duhet dhe nuk kanë buxhet të mjaftueshëm. Me fjalë të tjera, këtu nuk mund të flitet për mbështetjen e shtetit. Edhe unë hezitoj të jap ndonjë gjë në arkiva. Ekziston edhe një praktikë arkivore që thekson kuptimin subjektiv dhe zyrtar të historisë së sotme. E thënë më thjeshtë, mund të them se njerëzit që punojnë atje nuk e dinë vlerën e saj. Disa arkiva u dogjën në vitet ’90. Por kjo nuk është e rastësishme, janë djegur sistematikisht. Sot, megjithatë, ne nuk mund të aksesojmë disa arkiva, siç janë arkivat shtetërore. Nuk mund të flitet për konceptin e arkivit publik. Ka edhe reagime, por reagimet vijnë vetëm nga studiuesit.

Kam parë studiues të cilat janë lodhur me këto institucione. Kjo nuk është unike për Kosovën. Nëse shkoni në arkivin shtetëror në Shkup, mund të hasni në një situatë më të keqe. Atje, sikurse tek ne, historia, pra praktika arkivore, riorganizohet nga pikëpamja nacionaliste.

Së fundi; Tevfik, librin e promovove në Prishtinë, e përfundove në Stamboll. Tani e di që plani juaj është të bëni një promovim edhe në Prizren.

Po, ne kemi bërë një promovim në Prishtinë (Në Kino Armata). Kemi bërë një promovim në Stamboll (Në Botimet Istos). Nuk donim të nxitonim promovimin në Prizren. Ne donim të bënim diçka më të veçantë. Ka njerëz që kanë bërë kërkime të shumta për Haxhi Ymer Lutfi Paçarizin, ne duam t’i ftojmë edhe ata.

Mbase nuk do të mund ta bënim këtë punë nëse nuk do të kishte studime të mirëfillta në vitet 70-80’ta, (këtu duhet të përmendim studimet e drejtuara nga Nimetullah Hafızi), gjithashtu kur kjo temë ishte ende e nxehtë, arkivat punonin më mirë, familjarët e Haxhi Ymerit ishin gjallë dhe kur kishte institucione më serioze.

Intervistë: Suer Celina