Prospekti i lëvizje(ve) ekofeministe në Ballkanin Perëndimor dhe Turqi

Ekofeminizmi është shumë më tepër se veç një term teorik; është fushëveprim që synon ta kombinojë, rishikojë dhe zgjerojë potencialin e lëvizjeve feministe në linja paralele me atë mjedisore. Në bërthamë, ekofeminizmi e shpërfaqë shtypjen sistematike të grave dhe shkatërrimin e mjedisit si ndërlidhje qenësisht e rrënjosur në mendësine dualiste. Si koncept, dualizmi nënkupton të njohurit e diçkaje përmes dy kategorive të ndara qartë (Vetja/ Tjetra). Me rivizitimin e zhvillimit të mendimit perëndimor, mendimi dualist dokumentohet edhe më herët se metafizika antike e Platonit që bën ndarjen e qartë mes idesë dhe objektit, duke vendosur idenë në epiqendër të procesit të njohjes si e vërtetë absolute, kurse objektin në periferi të saj. Edhe revolucioni shkencor paraqet një epokë kyçe të përforcimit të mendimit dualist me modelin ontologjik Kartezian që ndan në mënyrë radikale botën materiale (fizike) dhe jomateriale (mendore); njëherit model që e objektifikon natyrën si entitet eksperimental, i zbërthyeshëm dhe kuptueshëm përmes arsyes njerëzore. Të menduarit shkencor tipik për Perëndimin dhe efektet pasuese të globalizimit, e kanë tjetërsuar njeriun nga natyra dhe e kanë shpallur këtë të fundit si tjetra mekanike dhe e pajetë.

Të kuptuarit e botës nga lensi i të kundërtave ka vazhduar të bartet si strukturë mendimi edhe në rrymat pasuese dhe për këtë, metafizika perëndimore është kritikuar për ndërtimin e idealit se ekzistojnë koncepte të izoluara në vetvete në lidhje direkte me të vërtetën. Kjo vlen posaçërisht për kritikën e dokumentuar pas epokës së strukturalizmit, e cila nga një këndvështrim relacionalist tenton ta kundër-argumentojë ekzistencën e një qendre si parësore dhe të vërtetë, që përcakton dhe njëkohësisht margjinalizon periferiken.

Qoftë me origjinë në mendimin religjioz, filozofik apo shkencor, dualizmi vazhdon të shfaqet si fantazmagori në diskursin normativ. Në kontekst të ekofeminizmit, ky kuptohet si i ndërthurrur me ideologji partiarkale në atë që të gjitha gjërat që identifikohen me veten, dominojnë në hierarkinë e vlerave, ndërsa çkado që nuk kualifikohet në atë kategori është rrjedhimisht tjetër dhe automatikisht e subordinuar, apo ‘më pak se’. Tjetra mohohet në procesin e definimit të vetes.

Për të kuptuar të ashtuquajturin dualizëm patriarkal, ekofeministet/ët fokusohen veçanërisht në tjetërsimet e manifestuara si kulturë/natyrë, burrë/grua, njerëzorejo-njerëzore. Sipas Greta Gaard dhe Lori Gruen, pozita hegjemonike e vetes ndaj tjetrës, paralelizon pozitën e kulturës ndaj natyrës, dhe të mashkullores ndaj femërores. Me fjalë tjera, shkatërrimi i natyrës dhe padrejtësia sociale e kanë një emërues të përbashkët: të menduarit dualist (hegjemonik).

Kontributi i ekofeminizmit në ekopolitikë është pikërisht të bërit e dukshëm të normave gjinore, asimetrive dhe raporteve të pabarabarta që e formësojnë të menduarit dhe përjetuarit e ndryshimeve mjedisore. Ndonëse jemi mësuar t’i adresojmë si të izoluara nga njëra-tjetra, një ndër premisat kryesore të ekofeminizmit thotë që natyra dhe kultura janë pandashëm të ndërlidhura. Reduktimi i kauzave shoqërore dhe shndërrimi i tyre në përgjegjësi të veçantë të atyre grupeve që mendohet se ndikohen drejtpërdrejtë dhe vetëm nga fenomene sociale specifike (dhuna me bazë gjinore, racizmi, homofobia etj.), i kontribuon status quo-së aktuale, në të cilën grupet e shtypura mbeten të tilla dhe njëkohësisht të izoluara nga njëra-tjetra.

Përderisa vazhdojmë të ballafaqohemi me qasje thelbësisht diskriminuese, prospekti për organizime masive ekofeministe mbetet i vogël. Kjo është posaqërisht alarmante në kontekstin e Ballkanit, ku gjenden 7 nga 10 termocentralet më ndotëse me qymyr në Evropë dhe si rrjedhojë, banoret gra e fëmijë janë prej më të rrezikuarve. Popullata e këtij rajoni thith me frymëmarrje më shumë grimca toksike nga ajri sesa ajo e Evropës Perëndimore. Ajri është i dendur me tymra të shkarkimit, tym industrial ose blozë nga termocentralet e qymyrit, kështu duke u bërë njëri ndër shkaktarët kryesorë të vdekjeve dhe sëmundjeve kronike tek të rriturit, përfshirë sëmundjet e zemrës, mushkërive, si dhe kancerin. Cilësia e dobët e ajrit ka ndikim direkt në gjendjen e grave shtatëzëna. Grimcat e ndotura udhëtojnë nëpër mushkëri dhe vendosen në placentën e tyre, duke i shkaktuar dëm foshnjes para lindjes, apo edhe lindje të parakohshme. Një ambient i ndotur është, mbi të gjitha, një ambient toksik për gratë dhe foshnjet! Në vitin 2019, në Kosovë ishin gjithsej 189 vdekje të foshnjeve: 118 perinatale, 45 neonatale dhe 26 postnatale. Sipas raportit “Comply or Close”, Kosova A dhe Kosova B kanë tejkaluar kufinjtë kombëtar të emetimit të gazrave toksik në vitin 2020; niveli i emetimeve të dioksidit të sulfurit ishte 1.8 herë më i lartë se kufiri maksimal i pranueshëm. Gjatë periudhës 2018-2020, në të njejtin raport tregohet rritje e ndjeshme e emetimeve të oksideve të azotit në Kosovë, përderisa ky ndotës i madh shkakton rritjen e rasteve të kancerit të gjirit në vend. Përderisa në vitin 2018 numri i grave të raportuara me kancer të gjirit ishte 201, në vitin 2020 kjo shifër arriti në 468.

Ndonëse viteve të fundit në Kosovë ka pasur disa ndryshime për kalimin e pjesshëm në furnizim me energji të ripërtërishme, këta hapa shenjonë vetëm fillimin e një rruge të gjatë me shumë sfida. Të njejtat kërkojnë themele ligjore, skema promovimi dhe zhvillim të strategjive. Mirëpo në një mjedis ekonomik jostabil pa kushte transparente rregullatore si ky i Kosovës, numri i raportuar i sëmundjeve malinje dhe beninje në Kosovë vazhdon të shtohet nga viti ne vit. Përderisa në vitin 2018 ishin raportuar gjithsej 2475 pacientë të prekur nga këto sëmundje, në vitin 2019 ky numër ishte 2652 (1368 nga të cilët gra) dhe në vitin 2020 u raportuan 2787 raste (1417 nga të cilët gra). Numri i raportuar i këtyre lloj sëmundjeve është duke u shtuar nga viti në vit. Avokimi për gjendjen e shëndetit dhe ambientit nuk është një çështje politike identitare, mirëpo për një problem që prek gratë deri në një nivel shumë intim.

Teksa gratë janë ato që vuajnë më ndjeshëm pasojat edhe të krizës klimatike, protestat e viteve të fundit në Shqipëri janë udhëhequr nga burra. Organizimi dhe masivizimi vetëm i burrave reflekton mungesën e logjikës dhe praktikës gjithpërfshirëse. Në lëvizjen për mbrojtjen e ish-Parkut Kombëtar Zall-Gjoçaj, në veri të Shqipërisë, aktivistët lokalë janë të gjithë banorë burra të zonave përreth. E njëjta situatë vërehet edhe në lëvizjen për mbrojtjen e lumit Vjosa. Në tre vitet e fundit, në Serbi pati iniciativa të shumta ambientaliste, si rasti në lumin Rakita. Mirëpo, Natasha Gligoriejvic tregon se kur gratë nga komunitetet e vogla pyeten për asyet e pjesëmarrjes në mbrojtjen e ambientit, ato përgjigjen duke thënë se nuk bëjnë ndonjë gjë të jashtëzakonshme dhe është më mirë të pyesin burrat për këtë, duke sugjeruar që gratë pothuajse gjithmonë janë në vijën e parë të angazhimit mjedisor, por zëri i tyre nuk dëgjohet mjaftueshëm.

Ekofeminizmi e shpërfaqë të menduarit dualist, bazën e një sistemi shtypës, ku gratë dhe natyra shihen ‘më pak se’: më pak se burrat dhe më pak se interesat e korporatave të cilat udhëhiqen nga burrat. Andaj, nuk mund të flitet për mbrojtje të planetit pa ç’rrënjosjen e sistemit të shtypjes. Për më tepër, barazia sociale dhe avokimi për ambientin janë përpjekje paralele dhe nuk mund të trajtohen ndarazi. Ndikimi i ndryshimeve klimatike në gjini nuk është i njejtë, për shkak të pabarazive gjinore ekzistuese. Është e nënkuptueshme që grupet tashmë të margjinalizuara dhe vulnerabile e përjetojnë ndikimin më të madh. Vulnerabiliteti i grave ndaj ndryshimeve klimatike buron nga nje numër i faktorëve social, ekonomik dhe kulturorë. Gratë janë grup më i ndjeshëm, sepse në krahasim me burrat ato përfaqësojnë popullatën më të varfër të botës, dhe janë më të varura nga resurset natyrore. Përderisa lidhja e gruas me natyrën buron nga determinizmi biologjik dhe njëkohësisht ka premisë patriarkale, është po aq e padiskutueshme lidhja e gruas me natyrën për shkak të ndarjes gjinore të punës. Ndarja e gjinore e punës, qasja në tokë, strukturat e vendimmarrjes, qasja në teknologji e të tjera, janë faktorë që ndikojnë në (mos)adaptimin e grave në ndryshimet klimatike. Sipas të dhënave të OKB-së, 45-80% e prodhimit të ushqimit në vendet në zhvillim kryhet nga gratë fermere. Konsideruar infrastrukturën në këto vende, gratë në sektorin e agrikulturës kryejnë punë konsumuese dhe intensive, të cilat bëhen manualisht. Po ashtu, gjatë katastrofave natyrore (thatësira dhe stuhi) të shkaktuara nga ndryshimet klimatike, gratë punojnë më shumë për të siguruar të mirat shtëpiake, të cilat si pasojë reduktojnë kohën që gratë e kanë në dispozicion për trajnime, edukim dhe zhvillim të aftësive fitimprurëse. Ndër të tjera, të dhënat tregojnë që konfliktet kanë korrelacion pozitiv me rritjen e dhunës ndaj grave. Duke konsideruar që pasojat e ndryshimeve klimatike janë të ngjashme me ato të konflikteve, ndryshimet klimatike janë faktorë shtesë që rëndojnë gjendjen ekonomike dhe sociale të grave.

Rezistenca ekologjike në zonat rurale

Lëvizjet e grupeve të caktuara të shoqërisë nuk kanë munguar plotësisht. Një shembull historik është rasti në Bosnje dhe Hercegovinë i njohur si “Gratë e guximshme të Krushcicës”, të cilat protestuan për 500 ditë e netë në një urë mbi lumë për ta mbrojtur atë nga makinat e ndërtimit të një kompanie hidroenergjetike. Përpos që e bllokuan urën nga kalimi i punëtorëve të digave, ato i rezistuan dhunës policore, kërcënimit të autoriteteve rajonale dhe investitorëve, për ta penguar ndërtimin e dy hidrocentraleve në lumë. Madje në vitin 2019, kjo kauzë e guximshme mjedisore e grave të Krushcicës, u shpërblye me çmimin EuroNatur.

Rezistenca HES në Turqi dhe protestat në Malet Kaz reprezentojnë një tjetër mobilizim të fuqishëm të grave në zonat rurale. Gratë e maleve Kaz në Turqi, të cilat mbijetesën e siguronin nga pemët e ullirit, protestuan muaj të tërë kundër vendimit për të ndërtuar minierë të arit në atë zonë në kurriz të shkatërrimit të drunjëve. Qeveria turke ishte obliguar të revokonte vendimin për lejen e ndërtimit në këtë zonë. Mali i Zi ballafaqohet me deponitë ilegale që ndotin ujin dhe tokën dhe me ndërtimin e hidrocentraleve të mëdha. Për të luftuar ndërtimin e një hidrocentrali të madh në lumin Komarnica, gratë e Malit të Zi reaguan shumë shpejt përmes një kampanje të madhe në rrjete sociale, që arriti t’i mblidhte mijëra mbështetës në vetëm 7 ditë. Kjo kampanjë pati synim t’i ndërgjegjësonte dhe mobilizonte qytetarët përmes fakteve dhe analizave mbi ndikimin e shkatërrimit të lumit në gjendjen ekonomike, mjedisore dhe sociale të vendit. Ekpertët ligjorë iu bashkuan kampanjës duke vënë në pah shkeljet ligjore të projektit për ndërtimin e hidrocentralit të madh. “Save Komarnica” u komplementua edhe me tubime që trajtuan këtë temë në formë indirekte përmes aktiviteteve kulturore dhe artistike.

Edhe në Kosovë hasim në mobilizime të suksesshme të banorëve të zonave rurale. E tillë ishte nisna në Biti të Poshtme, ku banorët serb dhe shqiptarë të këtij fshati protestuan kundër ndërtimit të hidrocentralit, i cili i la banorët pa ujë të pijshëm për dy muaj me radhë. Sipas banorëve, u dëmtuan dhjetëra hektarë parcela bujqësore. Ngjashëm ishin protestat kundër ndërtimeve në Zall të Rupës në Deçanit. Aktivistja ambientaliste Shpresa Loshaj, një ndër organizatoret e kësaj nisme, si kundërshtuese e shkatërrimit ambiental që po i bëhej grykës së Deçanit nga kompania Kelkos pa leje ndërtimi, deklaroi se të gjithë banorët kanë qenë në dijeni. Për më tepër, shton se: “Natyrën në Kosovë po e shkatërrojnë bizneset e mëdha, e jo njerëzit e zakonshëm”.

Nismat për ndryshime ligjore në rajon

Agjenda ambientale globale i ka paraprirë nismave lokale për ambient. Si aspiruese për anëtarësim në Bashkimin Evropian, shtetet e Ballkanit Perëndimor – si palë kontraktuese të Traktatit të Komunitetit të Energjisë – kanë përqafuar obligimet për përafrimin e legjislacionit nacional me direktivat e BE-së edhe sa i përket ambientit. Në vitin 2012, Këshilli Ministror i Komunitetit Energjetik vendosi targetet për energji të ripërtëritshme për vitin 2020 për vendet e Ballkanit Perëndimor, duke u bazuar në vitin 2009 si vit bazë. Sipas këtij vendimi, çdo shtet do të zhvillonte Planin Nacional të Veprimit për Energji të Ripërtëritshme. Një agjendë e tillë e BE-së zgjoi interesin e investitorëve, përderisa financimi nga institucionet si EBRD, ishte e mundshme. Planet Nacionale të Veprimit të këtyre shteteve bazohen kryesisht në hidrocentrale të vogla. Plani Kombëtar i Veprimit për Burime të Ripërtëritshme të Energjisë së Kosovës (2009-2018), për plotësim të caqeve vjetore të energjisë, përkitazi me arritjen e synimeve të Komunitetit të Energjisë, parashihte shfrytëzimin e kapaciteteve hidrike. Në realitet, hidrocentralet e vogla në Kosovë siguruan vetëm 2.3% të gjenerimit të përgjithshëm të energjisë elektrike dhe kosto të larta për ambientin në vitin 2019. Aktualisht, Kosova është në proces të përgatitjes së Planit Kombëtar të Energjisë dhe Klimës, i cili do të mbulojë vitin 2021-2030.

Kosova nuk është shteti i vetëm që ka favorizuar hidrocentralet e vogla si burim të prodhimit të energjisë së ripërtërishme për të arritur caqet e vendosura nga Komuniteti Energjetik. Sipas raportit të BankWatch, nga viti 2017 Shqipëria i dha prioritet aq të madh hidrocentraleve të vogla, saqë asnjë incentivë nuk u dha për burime të tjera të energjisë së ripertëritshme. Edhe Serbia dhe Maqedonia Veriore kanë lejuar numër të pakufizuar nismave për hidrocentrale të vogla të pranojnë tarifa nxitëse (feed-in tariffs), por vetëm numër të limituar për kapacitete solar.

Sidoqoftë, jo të gjitha shtetet kanë mungesë të protestimeve kundër projekteve të tepruara hidroenergjetike. BankWatch raporton se të paktën 380 hidrocentrale të vogla, janë ndërtuar në Ballkanin Perëndimor që nga viti 2009, dhe rreth 2,796 hidrocentrale të vogla janë të planifikuara të ndërtohen në shtetet e Ballkanit gjatë viteve të ardhshme. Vetëm 740 nga to planifikohet të ndërtohen në Shqipëri, e 826 sosh në Serbi.

Ndonëse rregullat e BE-së të cilat janë në fuqi në kuadër të Komunitetit Energjetik Direktivës 31 për Energji të Ripertëritshme të vitit 2019 nuk specifikojnë apo prioritizojnë llojin e burimit të energjisë së ripërtëritshme që duhet të përdoret përkitazi me përmbushjen e targeteve të BE-së, dhe nuk e bën dallimin në mes të hidrocentraleve të vogla dhe të mëdha, të gjitha shtetet e Ballkanit favorizojnë këto të fundit. Kjo përkundër faktit se ato sigurojnë një përqindje shumë të vogël të energjisë të prodhuar totale, më saktësisht, vetëm 3.6%.

Lumenjtë e Ballkanit janë habitat i një numri shumë të madh të specieve, të cilat janë të rralla dhe autentike për këto rajone. Po ashtu, 40% e specieve të rrezikuara molusqeve jetojnë në këta lumenj. Sipas profesorit Alex Miho, në fakultetin e Shkencave Natyrore në Universitetin e Tiranës, ndryshimet në rrjedhën e lumenjëve përkeqësojnë kualitetin e ujit, që pastaj ka efekt në ekosistemin e lumenjve në tërësi. Megjithatë, nuk mbesim krejt të pashpresë. Një numër i konsiderueshëm i aktivistëve, artistëve, avokatëve, shkencëtarëve dhe gazetarëve, kanë arritur të përbashkohen duke themeluar lëvizje rajonale kundër degradimit të mjedisit. Njëra ndër to është iniciativa ambientaliste “Save the Blue Heart of Europe”, që ka për qëllim t’i mobilizojë banorët e rajonit në suaza të gjera drejt mbrojtjes së lumenjve dhe biodiversitetit nga 3,400 diga të planifikuara në Ballkan. Të gjitha këto projekte janë pjesë e një plani zhvillimi të mbështetur nga Komisioni Evropian, Banka Evropiane e Zhvillimit dhe të tjera institucione financiare ndërkombëtare. Njëra nga tri qëllimet kryesore të fushatës është avokimi kundër denatyralizimit të lumit Vjosa në Shqipëri. Shkencëtarët/et e kanë vlerësuar Vjosën si të vetmin lumë të egër dhe gjithsej 776 prej tyre i kanë kërkuar qeverisë së Shqipërisë që të ndalojnë ndërtimin e digave mbi lumë. Ky peticion është konsideruar si njëri nga peticionet më të mëdha shkencore për ujërat e ëmbla të të gjitha kohërave. Këto përpjekje në qershor të këtij viti u kurorëzuan nga qeveria shqiptare me shpalljen e Lumit Vjosa dhe degëzimeve të tij, park i ardhshëm kombëtar.

Është evidente që në rajonin e Ballkanit Perëndimor ka filluar të këtë iniciativa ambientaliste, të cilat kanë lindur si nevojë për të kundërshtuar dëmet e mëdha ambientale si ndërtimi i hidrocentraleve të tepërta. Përderisa mund të flitet vetëm për organizime apo iniciativa ad hoc me karakter reaktiv dhe pa agjendë të strukturar karshi një sistemi shtypës, ende nuk mund të thuhet që vendet e rajonit udhëheqin lëvizje të organizuara ekofeministe. Në vendet e Ballkanit Perëndimor, ku femicidi vazhdon të jetë shumë i lartë, është vështirë të kanalizohen prioritetet e luftës kundër shtypësit në shkatërrimin që po i bëhet edhe natyrës. A mund të jetë lufta kundër patriarkatit që e shkatërron edhe natyrën edhe gruan, emërues i përbashkët për të gjitha këto vende? Pa dyshim që po. Por, strukturat e organizuara ekofeministe ende mungojnë. Prospekti i solidarizimit të grave të vendeve të Ballkanit Perëndimor dhe organizimi i tyre karshi shtypësit ndonëse është shumë premtues, është po aq i largët.

✎ Trina Ukmata

Ky shkrim është prodhuar me mbështjetjen financiare të Fondacionit të Kosovës për Shoqëri të Hapur. Pikëpamjet e shprehura në këtë publikim janë të Shoqatës Media e Prizrenit dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohen si qëndrim i Fondacionit të Kosovës për Shoqëri të Hapur.