Gratë ndërmarrëse: të mbijetuarit dhe të mësuarit në situatë pandemie

Pandemia ka ndikuar te gratë ndërmarrëse në shumë forma dhe përtej sfidave që lidhen drejtpërdrejt me detyrat e përditshme të punës. Për shkak të mbylljes së shkollave dhe kopshteve gratë ndërmarrëse përjetuan rritje të përgjegjësive familjare si kujdesi ndaj fëmijëve, duke krijuar kështu vështirësi dhe sfida shtesë në drejtim të bizneseve të tyre në kohë pandemie. Shumë gra në Kosovë, të cilat janë pronare biznesi dhe nëna, deklarojnë se urdhrat për qëndrim në shtëpi dhe mbyllja e shkollave dhe kopshteve rritën përgjegjësitë e tyre për punën në shtëpi, edukimin dhe aktivitetet e kujdesit ndaj fëmijëve. Sipas një gruaje ndërmarrëse të intervistuar:

“Më duhet të marr telefonata kur djali im dëshiron vëmendjen time në të njëjtën kohë. … Ai vjen në karrigen time kur jam e zënë dhe kur nuk mund të ngrihem. Mundohem t’i jap vëmendjen e duhur, të drejtoj biznesin tim, t’i tejkaloj sfidat e pandemisë dhe nuk e di nëse po bëj mjaftueshëm.”

Përveç kësaj, gjetjet sugjerojnë se gratë ndërmarrëse në Kosovë raportuan, veçanërisht rënie në shitjet e tyre me më shumë se 60% – që ishte 20% më shumë se bizneset në pronësi të burrave – si dhe disa biznese u detyruan të ndërprejnë gjithë aktivitetet e tyre biznesore. Pandemia vendosi kufizime të rënda në funksionimin e biznesit, veçanërisht për bizneset e shërbimeve si kopshtet, shërbimet e kujdesit personal dhe gastronomia. Shumica e grave ndërmarrëse në Kosovë tregojnë se në kohë krize filluan të punonin nga distanca për t’u siguruar që stafi dhe klientët do të ishin të sigurt. Pandemia ka krijuar sfida të vështira si dilema e pazgjidhshme mes rrezikut shëndetësor dhe mirëqenies ekonomike, duke i vënë përballë një zgjedhje të pamundur – shëndeti dhe familja apo mirëqenia/ stabilitetiti ekonomik. Strategjia më e zakonshme e zbatuar në mesin e grave ndërmarrëse ka qenë zvogëlimi i përkohshëm i numrit të punonjësve, zvogëlimi i orarit të punës së punonjësve dhe, në raste te limituara, shkurtim (shkarkim) i stafit.

Të gjeturat e bazuara në intervista dhe fokus grupe me gratë ndërmarrëse shapalosën disa pika kryesore në lidhje me mbështetjen e nevojshme për biznesin e tyre për të përballuar sfidat e shumta gjatë pandemisë. Të gjithë pjesëmarrësit raportuan se kishin nevojë për mbështetje më të madhe financiare nga institucionet për të subvencionuar kostot e tyre operative. Pothuajse të gjitha gratë sipërmarrëse thanë se ishin të detyruara të vononin pagesat ndaj furnitorëve, pronarëve ose autoriteteve tatimore. Gratë të cilat udhëheqin biznese deklaruan se bizneset e tyre gjatë dhe pas pandemisë kanë nevojë për më shumë masa dhe veprime për të lehtësuar kufizimet e tyre të likuiditetit, si skemat e garancisë së kredisë, kreditë e drejtpërdrejta, normat e interesit të subvencionuara dhe shtyrja e taksave.

Kosova ka miratuar masa të ndryshme politike për menaxhim të situatës së krijuar nga COVID-19, të fokusuara në mirëqenien sociale dhe mbështetjen e bizneseve. Edhepse këto iniciativa/ masa janë një hap i mirëpritur për të mbështetur bizneset e grave, megjithatë, ka pasur shqetësime për neglizhencë duke qenë se shumë nga aspektet dhe sfidat e bizneseve të grave nuk janë marrë parasysh gjatë planifikimit të masave.

Në përgjithësi, shumica e grave ndërmarrëse nuk kanë qenë të mirëinformuara mbi pakot fiskale dhe masat e vëna për rimëkëmbje ekonomike. Siç deklaron një grua ndërmarrëse (biznes me pakicë): “Unë kam pasur fat që më ka informuar kontabilistja për këto masa. Prandaj, as nuk u mundova t’i kuptoj, pasi kontabilistja ime plotësoi aplikimet në emrin tim”.

Edhe ato gra ndërmarrëse që ishin të informuara mbi këto masa kanë shprehur pakënaqësi me funksionalizimin e pakos fiskale dhe asaj të rimëkëmbjes për shkak të mungesës së informacionit në kohë dhe vonesës në disbursimin e parave. Si rezultat, shumë gra ndërrmarëse u detyruan të largonin nga puna punëtore/ë, apo të mbyllnin degë të bizneseve të tyre para se të pranonin mbështetjen minimale nga qeveria. Po ashtu, të gjeturat tregojnë se një pjesë e grave ndërmarrëse konsiderojnë se masat e krijuara nga qeveria nuk ishin krijuar për të përfituar në mënyrë të barabartë të gjitha bizneset e drejtuara nga gratë.

Sidoqoftë, situata e pandemisë dhe pakënaqësia me përkrahjen e kufizuar nga qeveria ka shtyrë shumë gra ndërmarrëse të kërkojnë mënyra alternative për t’u ofruar klientëve të tyre produkte apo shërbime. Disa u përshtatën me punën në distancë dhe gjetën modele të reja për t’i mbajtur dyert e bizneseve të tyre hapur. Në veçanti, pandemia hapi një derë të re për gratë ndërmarrëse në drejtim të mundësive teknologjike për të rritur bizneset e tyre. Bizneseve iu desh të ristrukturonin dhe dixhitalizonin disa nga funksionet e tyre, gjë që rriti përdorimin e platformave dixhitale dhe marketingut online.

Edhe pse pjesa më e madhe e bizneseve u detyruan të zhvendosnin disi biznesin e tyre drejt dixhitalizimit dhe të përdornin platforma dixhitale, mungesa e mbështetjes financiare ka bërë që ato të mos kenë mundësi të bëjnë investime të mëdha në dixhitalizim. Gjithashtu, mungesa e transparencës nga institucionet krijoi konfuzion. Një fushatë e mirëplanifikuar dhe e qëndrueshme informuese ishte shumë e domosdoshme. Për më tepër, të gjitha gratë ndërmarrëse theksojnë nevojën për mobilizim më të mirë në mes të nivelit lokal dhe atij qendror dhe mbështetje më të madhe në drejtim të këshillave rreth biznesit dhe përkrahje në forma tjera:

“Kishte shumë njerëz që nuk e kishin idenë se si të drejtonin një biznes, por ju duhej mbështetje nga qeveria për ta bërë atë të funksiononte, në mënyrë që të siguronin stabilitet për veten, dhe familjet e tyre.” – (grua ndërmarrëse).

Si përfundim, gratë ndërmarrëse ndajnë përvoja të ndryshme në krahasim me burrat dhe, rrjedhimisht, bizneset e udhëhequra nga gratë nuk mund të përshtaten aq shpejt gjatë krizave krahasuar me bizneset e udhëhequr nga burra për shkak të kufizimeve në burime financiare dhe obligime tjera familjare. Prandaj, të gjitha politikat, qoftë afatshkurta apo afatgjata, duhet të hartohen duke marrë parasysh gjininë si një faktor të rëndësishëm shoqëror e ekonomik.

✎Hana Bacaj
Hana Bacaj është Drejtoreshë e Departamentit të Hulumtimeve në UBO Consulting në Prishtinë. Ajo ka përfunduar studimet master në Zhvillim Ekonomik nga Universiteti Vanderbilt, në Nashville, Tennessee (SHBA). Ky artikull është pjesë e një projekti hulumtues në kuadër të Kosovo Research and Analysis Fellowship, të mbështetur nga Fondacioni Kosovar për Shoqëri të Hapur.