“Çështja kryesore është barazia”

Osman Osmani, është drejtor ekzekutiv i OJQ-së së Nevo Koncepti. Ai punon për të drejtat e komuniteteve, të drejtat e njeriut dhe të drejtat e fëmijëve. Aktivitet e tij me seli në Prizren, i realizon po ashtu edhe në rajonin e Suharekës dhe Gjakovës. Por përvojat e tij personale janë shumë më të gjera. Me Osman Osmanin biseduam për gjendjen, problemet, zgjidhjet dhe përfaqësimin e komunitetit rom.

Siç e dimë, struktura administrative në Kosovë bazohet në një sistem multietnik dhe multikulturor. Çfarë mund të thoni për përfaqësimin e komunitetit rom në vendin tonë? A mund ta vlerësoni këtë pyetje nga pikëpamja ekonomike, arsimore si dhe nga përfaqësimi politik dhe përfaqësimi kulturor?

Përfaqësimi i romëve është vërtet në një nivel shumë të ulët. Megjithëse shifrat zyrtare nuk dihen saktësisht, sipas të dhënave që kam marrë në disa kërkime që kam bërë, përfaqësimi i pjesëtarëve të komunitetit rom është 0.1 për qind. Ky raport vlen si për nivelin lokal ashtu edhe për atë qendror. Kur marrim parasysh të gjithë strukturën e administratës publike, numri i anëtarëve të komunitetit rom që kanë kontrata të përhershme është shumë i ulët. Përfaqësimi i romëve në institucionet publike është shumë i ulët, megjithëse ekziston një rregullore prej 10 për qind për përfaqësimin e komuniteteve (përfshirë komunitetin rom) në sektorin publik. Nëse marrim si shembull Komunën e Prizrenit, në Zyrën për Komunitete me sa e di unë është vetëm një zyrtar. Kemi pesë apo gjashtë mësues në shkollat ​​fillore dhe ato të mesme të ulëta. Katër ose pesë persona janë të punësuar në sektorin e shëndetësisë. Nuk dua të përfshij këtu as pastruesit, as punëtorët teknikë. Ata bëjnë vetëm punë mirëmbajtjeje apo pastrimi në institucione. Prandaj, numri ynë në nivelet e administratës publike është i ulët. Mirëpo, vitet e fundit janë shkolluar dhe diplomuar vajza dhe djem të rinj, sidomos vajza të reja, por nuk kanë mundur të punësohen. 

Kjo situatë lidhet drejtpërdrejt me çështjet ekonomike. Sipas disa të dhënave që kam, 130 – 140 nga mbi një mijë familje rome marrin ndihmë sociale në kuadër të Komunës së Prizrenit. Kjo korrespondon me më shumë se 10 për qind. Çështja se kush në të vërtetë ka nevojë për ndihmë kërkon një analizë të veçantë. Por në të vërtetë situata e komunitetit rom në përgjithësi është e vështirë. Ka shumë familje që jetojnë në varfëri. Këto familje po luftojnë për të ekzistuar. Punët që mund të gjejnë për të mbijetuar janë zakonisht punë sezonale ose marrin ndihmë nga anëtarët e familjes që jetojnë jashtë vendit.

Së fundmi janë themeluar edhe dy-tri shoqata të tjera në Prizren për të ofruar ndihma të ndryshme si ushqim dhe dru. Megjithatë, këto ndihma nuk janë ndihmë sistematike dhe institucionale. Këto janë nisma vullnetare. Romët në diasporë mund të shpërndajnë ndihma përmes këtyre shoqatave. Megjithatë, këto ndihma shpesh nuk i plotësojnë nevojat e komunitetit. Situata është vërtet e vështirë.

Çfarë mund të thoni për aspektin e arsimit dhe kulturës?

Sa i përket arsimit, situata disi ka ndryshuar. Kam disa të dhëna nga viti 2006/2007. Në atë kohë u zhvillua një fushatë mobilizimi arsimor për vazhdimin e arsimit të mesëm dhe universitar. Pra, tani mund të themi se më shumë se 80 të rinj janë të arsimuar. Disa prej tyre, 4-5 prej tyre, vazhdojnë studimet master dhe doktoraturë. Prandaj, krahasuar me vitet 2000, ka një ndryshim në numrin e njerëzve që studiojnë tani. Ne si shoqatë kemi ofruar ndihmë për arsimimin e nxënësve të komunitetit rom. Ne kemi inkurajuar përdorimin e kuotave të ndara për komunitetet nga universitet publike. Sipas të dhënave që kam, në universitetet publike janë regjistruar mbi 100 studentë. Disa studentë u regjistruan edhe në universitete private.

Megjithatë, ka edhe raste negative në këtë fushë. Sepse të rinjtë që shkollohen largohen nga këtu pasi diplomohen. Ky ka qenë një trend shumë negativ. Kur ky grup i të diplomuarve vjen në një situatë ku nuk mund të ndihmojë veten, familjen dhe shoqërinë në përgjithësi, ata fillojnë të kërkojnë të ardhmen e tyre jashtë vendit.

Në fushën e kulturës, që nga viti 1969 vepron një shoqatë e mirënjohur në Prizren: Durmiş Aslano. Kjo shoqatë gjithmonë është përpjekur të zhvillojë kulturën, folklorin dhe muzikën rome. Në 10-15 vitet e fundit shoqata është zhvilluar më tej dhe në kuadër të shoqatës është krijuar një klub teatror. Translate by voice

Pothuajse çdo vit ata përgatisin një shfaqje të çështjeve aktuale të komunitetit rom. Ata në prezantimet e tyre teatrale përgatisin shfaqje që synojnë të rrisin ndërgjegjësimin dhe ndjeshmërinë për çështje që janë të rëndësishme për komunitetin rom. Ekziston edhe një radio në gjuhën rome, e cila është shumë e rëndësishme, por fatkeqësisht nuk ka mbështetje të rregullt nga shteti apo komuna. Në shumicën e rasteve, punonjësit atje e bëjnë punën e tyre vullnetarisht. Kjo situatë nuk lejon zhvillimin e më shumë programeve arsimore. Nuk mund të themi se nuk ka mbështetje, por mbështetja nga Kuvendi është jashtëzakonisht e ulët.  Kur shikojmë komunitetet e tjera, ato gjithashtu kanë vështirësi në organizimin e aktiviteteve që përfshijnë kulturën, folklorin, muzikën dhe të gjitha traditat e tjera dhe që shërbejnë për ruajtjen e identitetit të tyre.

Ky është realiteti. Shpresojmë që një ditë gjendja ekonomike në Kosovë të përmirësohet dhe qeveria qendrore dhe ajo lokale të mund të ndajnë më shumë burime për këto çështje. Sepse është jashtëzakonisht e rëndësishme për komunitetet pakicë si ne të mbrojnë identitetin dhe kulturën tonë. E vetmja mënyrë për ta bërë këtë është përmes shoqatave kulturore që veprojnë në fushën e arsimit dhe shoqërisë civile.

Çfarë mund të thoni për përfaqësimin politik? Ka disa veprime pozitive të aplikuara për përfaqësimin e komuniteteve në nivelin qendror. Në nivel lokal, nuk është kështu. Si e shihni situatën në Kosovë sa i përket përfaqësimit të komuniteteve në përgjithësi?

Nevoja për përfaqësim politik është marrë parasysh edhe kur është bërë Kushtetuta e Kosovës. Vende të rezervuara u përcaktuan edhe për komunitetin rom. Në parlament u sigurua nga një ulëse për romët, ashkalitë dhe egjiptianët dhe një vend i katërt për atë që posedon më shumë vota. Edhe pse kjo situatë mundëson një përfaqësim real numerik të komunitetit rom (sepse këtu janë ndarë 4 mandate, jo 1), situata praktike tregon se përfaqësuesit politikë kanë shumë probleme mes tyre. Sepse asnjëherë nuk kërkuan të gjenin një zgjidhje për problemet e përbashkëta, të uleshin e të bisedonin, të gjenin bashkëpunim. Çështjet e përbashkëta përfshijnë çështjet e arsimit, mësimit, largimit të të rinjve, vendin e të rinjve dhe grave në shoqëri, për të cilat përfaqësuesit politikë mund të ulen dhe të gjejnë gjuhën e përbashkët. Ata mund të kishin bërë një program për këtë dhe t’i kërkonin qeverisë ta zbatonte.

Nga ana tjetër, edhe pse janë vendet e rezervuara, fatkeqësisht çështja e përfaqësimit në nivel lokal është shumë problematike. Si njeri që punon në shoqërinë civile, i kushtoj shumë rëndësi kësaj çështjeje. Sepse nëse komuniteti rom nuk mund të shfaqet, të kontribuojë apo të bëjë një ndryshim në një çështje të rëndësishme në komunën e Prizrenit apo në ndonjë komunë tjetër, kjo do të thotë se ekziston një situatë e papërshtatshme. Zyra për Komunitete në nivel komunal përbëhet nga vetëm një njësi e vogël. Në shumicën e rasteve nuk ka efekt të dukshëm. Roli i kësaj njësie është të këshillojë Kryetarin e Komunës për çështjet me prioritet në lidhje me komunitetet pakicë që jetojnë në atë komunë. Por roli i kësaj zyre ka qenë gjithmonë i diskredituar. Stafi dhe buxheti po ashtu ishte i kufizuar. Nuk ka shumë fuqi për të bërë përmirësime në situatën e komunitetit. Ata marrin periodikisht iniciativa për çështje të tilla si furnizimi me dru dhe sigurimi i disa pakove ushqimore. Detyrat e tyre përfshijnë ofrimin e mbështetjes për ata që kthehen në vend. Kjo vazhdon për një periudhë të caktuar kohore dhe më pas transferohet në njësinë e çështjeve sociale. Megjithatë, shumica e atyre që kthehen në vend janë përgjithësisht të papunë. Është gjithashtu e vështirë të gjesh mënyra për t’i ndihmuar ata. Të gjitha këto çojnë në incidente sociale.

Pra, çfarë mund të thoni për zgjidhjen e këtyre problemeve? Gjithashtu, cilat janë pikëpamjet tuaja për integrimin?

Zgjidhjet siç praktikohen në çdo vend të zhvilluar janë trajtimi i barabartë i të gjithë qytetarëve dhe respektimi i shtetit ligjor dhe të të drejtave kushtetuese. Nëse këto respektohen, ekziston edhe mundësia e ndryshimit të gjendjes së përgjithshme të komunitetit. Sepse ka shumë çështje që mund të zgjidhen me trajtim të barabartë.

Sa i përket integrimit, nuk mund të themi se komuniteti rom duhet të integrohet në shoqëri në përgjithësi. Ne kemi jetuar këtu me shekuj dhe askush nuk mund të na bindë se duhen masa të veçanta për t’u integruar. Ne kemi nevojë për ndihmë nga pushteti vendor dhe qendror për zhvillimin tonë; në mënyrë që të kemi një pozicion të barabartë me të gjithë. Ky mund të jetë një diskriminim pozitiv. Mendoj se këto janë shumë të rëndësishme për ne. Ne kemi nevojë për mbështetje për aktivitetet promovuese në arsim. Ne kemi nevojë për mbështetje për punësim. Punësimi është një nga çështjet më themelore në komunitet. Nëse një anëtar i komunitetit është i punësuar në një vend, ai gjithashtu ka mundësinë të ruajë ekzistencën e tij. Pra, ai kujdeset për biznesin e tij dhe familjen e tij.

Dy fusha kanë nevojë të veçantë për mbështetje këtu. E para është gjuha rome. Ruajtja dhe promovimi i gjuhës rome është shumë i rëndësishëm. Jemi e vetmja komunë që mundësojmë aplikimin e gjuhës rome si lëndë me zgjedhje në shkolla. Nga ana tjetër, si komunitete pakicë që jetojnë këtu, mendoj se duhet të punojmë për shkëmbimin dhe promovimin e kulturave. Për shembull, pse nuk duhet të ketë një faqe që përshkruan kulturën dhe historinë e komunitetit rom apo komunitetit turk apo boshnjak në mësimin e komunitetit shumicë? Në këtë mënyrë do t’u japim të gjithëve mundësinë të mësojnë për të tjerët. Po ashtu mes nesh do të zhvillohet edhe toleranca edhe respektimi i të drejtave. Paragjykimet mund të zvogëlohen. Sepse kur njeh një komunitet, di pak a shumë identitetin dhe gjuhën e tij, dhe në këtë mënyrë paragjykimi dhe stigmatizimi ulen dhe rritet niveli i bashkëjetesës. 

Ka edhe gjuhë të urrejtjes me të cilën jemi të ekspozuar. Ndërsa flitet për tema të ndryshme si në mediat sociale ashtu edhe në ato elektronike, fjalët fyese përdoren kundër komunitetit tonë në mënyra të ndryshme. Këto pengojnë shoqërinë të ecë përpara. Nëse do të kishim më shumë mësues romë në shkollat ​​tona, do të ishte më e lehtë për fëmijët tanë të hynin në arsim. Falë efektit që mund të krijohet tek kolegët dhe mjedisi përreth tyre, do të dilte në pah edhe ndryshimi kulturor. Në këtë mënyrë do të njihej kultura e tjetrit dhe në një mjedis të tillë nuk do të kishte shprehje ofenduese, diskriminime dhe në disa raste shprehje raciste.

Për ta përmbledhur, ne nuk jemi të ndarë nga shoqëria, ne jemi pjesë e kësaj shoqërie. Pozicioni ynë ekonomik, arsimor dhe kulturor duhet të ndryshojë. Nëse vërtet duam ta vendosim këtë komunitet në një pozitë të barabartë me të tjerët, ne duhet të ndihmojmë në ndryshimin e këtij pozicioni. Çështja kryesore është barazia.

Kjo bisedë është për këtë. Unë dua të jem i barabartë me të gjithë. Nëse gjuha ime nuk është gjuha zyrtare në komunën e Prizrenit, nuk mund ta ndjej veten të barabartë me të tjerët. Nëse flitem në Kushtetutën e Kosovës por jo në statutet e Prizrenit, si mund të jem i barabartë me të tjerët?

Prandaj nuk mund të përmendet integrimi i komunitetit rom. Vetëm ata në pushtet në nivel lokal dhe qendror duhet t’u ofrojnë anëtarëve të komunitetit rom mundësitë e nevojshme për t’u ndjerë të barabartë me të tjerët. Jemi të vetëdijshëm se ky është një proces. Dhe kërkon shumë kohë. Kjo varet nga të gjithë ne. Nëse do ta përfundojmë këtë proces për 5 apo 50 vjet, varet nga të gjithë që jetojnë këtu. Sa të interesuar janë të gjithë për të ndryshuar këtë situatë dhe sa të gatshëm për të ndihmuar; sa i gatshëm është komuniteti të luftojë për veten e tij, këto janë çështje shumë të rëndësishme.

A mendoni gjithashtu se komuniteti mund ta ketë mbyllur vetveten? Apo është i izoluar nga komuniteti i përgjithshëm? Apo qëndrojnë të dyja?

Secila prej tyre ka një efekt të vogël. Nëse ne nuk kemi mjete për të ndikuar, komuniteti ynë mbyllet në vetvete. Sepse mund të zihesh një, dy, tre herë për një temë. Por nëse kjo çështje nuk përparon, nëse nuk mund të gjendet asnjë mënyrë për ta ndihmuar atë, komuniteti kthehet tek anëtarët e vetë duke u mbyllur në vetvete. Këto çështje janë shumë problematike.

Krahas komunitetit rom përmenden edhe komuniteti ashkali dhe egjiptian. Mund të flisni pak për këto marrëdhënie?

Kjo çështje është shumë problematike. Sepse ne jemi të ndarë në tre komunitete. Kjo është një çështje shumë e rëndësishme. Sepse për sa kohë e kemi këtë problem, nuk jemi në gjendje të luftojmë për të drejtat tona. Përderisa jemi të paktë në numër, është e vështirë të arrijmë një rezultat në këtë luftë. Shpresoj që brezat e ardhshëm ta kuptojnë realitetin. Kështu do të shohim se nuk është e rëndësishme të jesh pjesëtar i komunitetit rom që njeh gjuhën rome, apo të jesh pjesëtar i komunitetit rom që nuk e njeh gjuhën rome. E rëndësishme është të luftoni për të drejtat tuaja dhe të arrini rezultatin.

Ndonjëherë përdoret edhe koncepti RAE? Cili është mendimi juaj për këtë çështje?

Nuk e di kush është RAE. As nuk ndihem si RAE. Në 20-25 vitet e fundit, njerëzve u është kërkuar të deklarojnë se kush dhe çfarë janë, duke bërë një ndikim në komunitet në përputhje me interesat e përditshme politike dhe personale.Fatkeqësisht, situata ka arritur deri këtu. Unë them se ne të gjithë jemi një komunitet rom. Besoj se me ndërgjegjësimin e komunitetit do t’i kapërcejmë këto barriera dhe do të luftojmë për interesat tona të përbashkëta. Komuniteti duhet të integrohet brenda komunitetit. Si shoqëri civile, nuk ka asnjë problem mes këtyre komuniteteve. Nuk ka asnjë problem mes partive politike. Ata nuk po thyejnë thjesht barrierat për të luftuar për interesat tona të përbashkëta. Kjo është çështja kryesore!

Intervistë : Esin Muzbeg

© PRIZMA MEDIUM

“Ky shkrim përkrahet nga programi i Fondacionit Kosovar për Shoqëri Civile (KCSF) ‘EJA Kosovë’, bashkëfinancuar nga Agjencia Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), Suedia dhe Qeveria e Dukatit të Madh të Luksemburgut.”