Žilnik: Me dinamikë të re në mund të forcojmë solidaritetin tonë rajonal

Žilniku, i cili sipas premtimit siguroi shfaqjen e të gjithë filmave të tij pa pagesë, na mundësoi të bëjmë retrospektivën e tij në Lumbardh në vitin 2019, erdhi në Prizren për dy ditë dhe u takua me dashamirësit e kinemasë.

Master-regjisori erdhi në Prizren edhe këtë vit për filmin Rani Radovi (Vepra e Hershme – 1969), i cili u shfaq në Dokufest, për përvjetorin e 70’të të fondacionit Lumbardhit organizuar në bashkëpunim me Programin Vjetor të Filmit LXX të 70’të të Dokufestit.

Kur e pashë tek qebaptorja përballë kinemasë Lumbardhi, iu afrova dhe ramë dakord të bënim një intervistë. U takuam pas shfaqjes së filmit. I kujtova se kjo ishte vizita e tij e tretë dhe i kërkova të interpretonte se si e shikonte festivalin dhe ndryshimin në Prizren.

“Ka ndryshuar tepër,” tha ai pasi që mendoi, dhe më pas tha se “u takova me Vetonin për herë të parë në Zagrebdox. Në atë kohë ai ishte në fillim të punës së festivalit dhe vetë ishte në dilemë nëse do të mund t’ia dilte. Por tani ka edhe njerëz të tjerë të shkolluar që i njoh jashtë Vetonit. Ekziston një ekip njerëzish me marrëdhënie të forta rajonale dhe ndërkombëtare. Gjithashtu, shoh që institucionet vendore e publiku e mbështesin festivalin, gjë që është një faktor shumë i rëndësishëm. Kombinimi i të gjitha këtyre siguron që festivali të jetë në rrugën e duhur dhe të jetë një nga festivalet më të rëndësishme në rajon.”

Po, gjatë pandemisë që zgjati për 2 vjet, organizimi i Dokufestit, si të gjitha manifestimet, u ndryshua pak dhe që nga ky vit i është rikthyer atmosferës së vjetër. Nga njëra anë mendoja për kohët e xhirimeve të filmave, proceset e përzgjedhjes, filmat alternativë dhe nga ana tjetër po përfytyroja në mendje filmat e Žilnikut. Problemet sociale në Jugosllavinë Žilniku i preku në filmat që xhiroi në fund të viteve 1960 dhe në fillim të viteve 1970, pas një kohe ai shkoi jashtë vendit nën presionin e regjimit dhe u vendos në Gjermani. Žilnik, i cili bënte filma për problemet e punëtorëve migrantë në Gjermani, ra në sy të regjimit gjerman dhe iu nënshtrua një lloj censure të quajtur Freiwilige Selbskontrolle, që do të thotë “vetëkontroll vullnetar”. Në vitet 90’ta 2000’ta ai preku edhe çështje të tilla si: rezultati i krizave të emigrantëve, pabarazia e të ardhurave për shkak të politikave neoliberale si dhe zhdukjen e shtetit social. Unë deklarova se isha kurioz ta dija se si e ndërtoi narrativën e filmit.

“Epo, çdo regjisor jeton brenda vetes dhe zë një pozicion sipas kushteve që e rrethojnë. Ka filma të mrekullueshëm komedi, fantazi, filma dashurie. Me fjalë të tjera, kur shikojmë prodhimet e artit filmik, shohim se përfshihen lloje të zhanreve të ndryshme. Dhe tani, filmat social ishin një zhanër që tërhiqnin vëmendjen time gjithashtu. Por sigurisht, nuk po them që ky është elementi më i rëndësishëm në artin filmik. Por unë zgjedh temat që më interesojnë, kryesisht për efektet e aktiviteteve ekonomike dhe politike mbi ne, jetën tonë dhe mjedisin tonë”.

Për shembull, motivi që më shtyu të xhiroja filmin Brooklyn Gusinje ishte ky. Ishte viti 1987 dhe pas një udhëheqësi si Tito, ne filluam të jetonim në një sistem më pjesëmarrës. Me fjalë të tjera, tani nuk kishte njeri aq autoritar sa Tito që na qeveriste. Në atë kohë në Beograd dhe Zagreb ekzistonte besimi se ne po ndërtonim një socializëm demokratik. Por në atë kohë, disa dinamika në burokraci përpiqeshin ta transformonin sistemin përsëri në dogmatizëm e kështu me radhë. Kështu në atë kohë identiteti shqiptar filloi të ndërtohet dalëngadalë prej tyre si “armik i brendshëm”.

Dhe kjo ishte shumë e çuditshme për mua, sepse ne të gjithë jetonim në ideologjinë e Bashkim Vllaznim. Dhe kishte ligje dhe shpjegime shumë të hollësishme për etnitë. Ishin të siguruara me kushtetutë. Dhe në këtë atmosferë, shkova te producenti im dhe pyeta se nga cili vend janë njerëzit që shkojnë më shumë në Nju Jork si punëtorë migrantë.

Ai pasi e hulumtoi tha se jetonin në Gusinje. E dija se në Gusinje jetonin shqiptarë dhe boshnjakë. “A dëshiron të shkosh në Nju Jork?” pyeti ai. Jo, kam qenë disa herë në Nju Jork, por në Gusinje do ishte mirë të shkoja. Fillimisht shkova tek berberi në Gusinje, në të njëjtin moment dëgjoja çdo gjë përreth. Kjo ishte metoda ime për xhirimin e filmave. Dëgjoja fraza të tipit “ja djali i dajës do të kthehet pas 15 ditësh”, “ai vjen të martohet”. Aty gradualisht krijova skenarin për filmin Brooklyn Gusinje. Dhe vendosa të bëj një film me tematikën se ndonjëherë ka ndërtime të gabuara edhe pse ngjajmë në të vërtetë me njëri – tjetrin. I gjithë qyteti na ndihmoi. Mblodha ekipin për pak ditë, e xhiruam atë film në një ambient shumë komod dhe e përfunduam atë. Kur u kthyem në Beograd, e bëmë montazhin dhe menjëherë e treguam. Në atë kohë, filmi mori vlerësime shumë pozitive, ku gazetat më të mëdha jepnin gjithashtu vlerësime pozitive. Me fjalë të tjera, ndërsa politikat nacionaliste po zhvilloheshin nga njëra anë dhe shqiptarët po shpalleshin armik, nga ana tjetër, disa besonin se mund të ndërtohej një socializëm liberal dhe demokratik. Pra, mjedisi ishte ende i përshtatshëm për shpresë.

Isha pak kurioz për mendimet tuaja për të ardhmen e rajonit. Vetëm pak muaj më parë, mora pjesë në një takim rajonal dhe dëshmova një brez të ri sllovenësh dhe kroatësh, madje edhe serbë që flisnin anglisht mes tyre. Pyesja veten se çfarë po mendonte Žilnik për gjuhën e përbashkët, vlerat e përbashkëta, kulturën e përbashkët dhe jetën artistike.

“Po, gjenerata e re e sllovenëve nuk flet serbisht, por serbët kanë filluar të punojnë në Slloveni dhe të mësojnë vazhdimisht sllovenisht,” tha ai dhe vazhdoi. Ndërsa Jugosllavia, për fat të keq, u zhduk, ajo la pas shumë kriminelë lufte, masakra e kështu me radhë, saqë edhe vlerat e ndërtuara nga ai sistem filluan të shiheshin si të pavlera. Por tani u shfaqën shumë shtete të vogla të pavarura që nuk janë të vetë-mjaftueshme dhe duhej t’i drejtohen Bashkimit Evropian. Sllovenia, Kroacia, Maqedonia etj. Pra, në fund mund të them se projekti jugosllav fatkeqësisht vdiq këtu. Dhe restaurimi i tij është joreal. Megjithatë, kjo nuk do të thotë se nuk do të krijohen kanale të reja bashkëkohore. Ka dinamika të reja, për shembull, Rumania, Hungaria, Kroacia, Serbia tani lexojnë veprat e autorëve të njëri-tjetrit, ka një ndërgjegjësim rajonal. Mendimi im është se ideja jugosllave për fat të keq nuk ka gjetur një vend ku të jetojë, është një projekt i pakthyeshëm. Ndoshta edhe nuk ka nevojë të jetë. Megjithatë, njerëzit që jetonin në vende të ndryshme filluan gradualisht të kuptonin se ai model ishte i dobishëm për të gjithë popujt. Dhe për fat të keq, përballë sistemit që kujdeset për këto vlera shoqërore, janë disa struktura kriminale dhe marrëdhënie politike mafioze që u shfaqën në këto vende të vogla të pavarura. Gjëja e vërtetë për të luftuar janë këto grupe kriminale dhe kuptimi që ndërtuan ata. Sipas meje, ishin këto struktura kriminale që shkatërruan Jugosllavinë”.

80-vjeçari ishte shpresëdhënës. Si gjithmonë, ai krijoi pyetje të reja me përgjigjet e tij. Ai nga Strumica kishte ardhur në Prizren, të nesërmen do të kalonte në Tiranë dhe më pas të merrte pjesë në ngjarjet në Kotor. Ajo që na takonte neve ishte të mos e lodhnim më shumë.

Intervistë: Bengi Muzbeg