Sezgin Boynik dhe Tevfik Rada, të cilët po bëjnë kërkime mbi ndërtimin e një kombi, filluan të hulumtojnë për Ferit dhe Nakiye Bayram-in në arkivat shtetërore të Kosovës, arkivat e Shkupit dhe të Beogradit. Si rezultat, për lëvizjet socialiste që filluan në vitin 1919 dhe në lidhje me këtë, ata bënë një punë të jashtëzakonshme që ne ta kuptojmë historinë e procesit të ndërtimit të Kombit Turk.
Në fillim të projektit, disa artikuj nga ky hulumtim, i cili u mbështet nga Fondacioni Lumbardhi, u botuan në blogun e fondacionit me titullin “Formimi i kombit: Formimi i nacionalizmit turk në Jugosllavi dhe pasqyrimi i tij në ditët e sotme”.
Rada dhe Boynik, po përgatiten t’i realizojnë tre botime në kuadër të ‘Pykë’, si vazhdim i hulumtimit të tyre dhe pasi u ftuan nga kuratorët e Autostradës Biennale, vendosën ta paraqesin punën e tyre si një ekspozitë.
Tevfik Rada, i cili theksoi se ekspozita nuk është vetëm një ekspozitë biografike, tha: “Kjo ekspozitë, e cila nuk është e kushtueshme si shumica e veprave të artit bashkëkohor, është më shumë sesa një vepër biografike, një vepër përmes së cilës duam ta kuptojmë atë periudhë. Me fjalë të tjera, duke u përqëndruar në jetën e Ferit Bayram dhe Nakiye Bayram, kjo ekspozitë synon t’i zbulojë aktivitetet e Partisë Komuniste ndërmjet viteve 1919-1921, kur ata ishin aktiv dhe se si populli mysliman e mbështeti këtë parti në atë kohë.”
Përveç seksionit hyrës ku janë vendosur gazetat e “Agimi Socialist”, ekspozita e hapur në Rezidencën e Shani Efendiut, në kuadër të Autostradës Biennale, përbëhet nga tre seksione të veçanta.
Kush janë Ferit dhe Nakiye Bayram?
Ferit Bayram, i cili jeton në Shkup, ishte mësues, aktivist, shkrimtar, përkthyes dhe redaktues. Pasi partia ‘Ittihat ve Terakki’ erdhi në pushtet, ai mendoi se puna e tyre nuk pasqyronte një parti socialiste, andaj dhe u largua. Në 1919, një vit pas Luftës së Parë Botërore dhe dy vjet pas revolucionit rus, ai filloi të punojë si redaktor në gazetën ‘’Agimi Socialist’’.
Pasi Mbretëria e Jugosllavisë ndaloi të gjitha aktivitetet socialiste, ai u fsheh dhe filloi të punojë fshehurazi. Ferid Bayram, i cili arriti të mbijetojë pas Luftës së Dytë Botërore me fitoren e Partizanëve, vazhdoi jetën e tij si një nga mësuesit e parë turq dhe shkroi alfabetin e parë turk në Jugosllavi pas vitit 1945. Bashkëshortja e tij, Nakiye Bayram, e cila ishte gjithashtu një mësuese dhe aktiviste feministe, luajti një rol kryesor në heqjen e ferexhesë.
Hyrje në ekspozitë: Çfarë është ‘’Agimi Socialist’’?
Kur u afruan zgjedhjet e para demokratike në vitin 1920, u botua gazeta turke “Socialist Fecri” (Agimi Socialist), duke marrë parasysh që myslimanët që jetonin në rajon mund të mbështesnin gjithashtu Partinë Komuniste. Gazeta, redaktori i së cilës ishte Ferit Bayram, u botua me intervale nga dy faqe dhe 12 copë. Në gazetën, e cila u botua me përmbajtje të veçanta nga Socialisticka Zora (Agimi Socialist), u publikuan artikuj që përshkruanin luftërat e klasave në Kosovë dhe Maqedoni, veprat kolonizuese të Mbretërisë Serbe, mjerimin dhe regjimin e sistemit pushtues të Mbretërisë Serbe.
Rada, i cili deklaroi se ata e kishin zbuluar këtë arkiv për herë të parë, tha: “Ne mund ta shihnim në disa fusnota, duke filluar nga aty, filluam të hulumtojmë dhe e gjetëm në Arkivin Shtetëror të Kosovës. Gazetat përbëhen nga dy faqe, por ne i shfaqëm printimet vetëm si imazh i një faqeje të vetme. Ne i vendosëm simbolet e ngjarjeve të rëndësishme të asaj periudhe në disa botime me teknikën e litografisë.”
Studiuesi Tevfik Rada theksoi se pasi u mbajtën zgjedhjet, Partia Komuniste fitoi një sukses të madh dhe doli si partia që mori vendin e tretë, me më së shumti vota, “Partia Komuniste arriti të merrte deputetë nga Shkupi dhe Zagrebi në atë kohë. Mbretëria Serbe i ndaloi të gjitha aktivitetet komuniste pas këtij rezultati. Ne nuk e dinë se si këto mbetën në arkivë dhe erdhën deri më sot, por dikush duhet t’i ketë mbajtur dhe pastaj dorëzuar në arkiva.“, përfundoi ai.
Duke shpjeguar se në numrin e shtatë të gazetës, u botua një poezi me faqe të plotë me titullin “Për fermerët dhe vëllezërit e mi punonjës” nga Hacii Ömer Lütfü Paçarizi, Shehu i shtëpisë Melami në Prizren, Rada tha, “Haci Ömer Lütfü Paçarizi, është shoku i Ferit Bajramit. Ai shpjegoi më tutje, se në vitin 1919, ishte e mundur që të gjithë popujt këtu të jetojnë në mirëqenie vetëm me komunizmin dhe barazinë.” Rada tha se ata ishin të befasuar se si një sheh i Prizrenit mund të dinte për Troçkin në frazën “Rroftë Troçki dhe Lenini”, në poezinë e Paçarizit, “Lenini ishte i njohur, por Troçki nuk ishte një emër kaq i famshëm. Kuptohet që Haxhi Ömer-i dhe miqtë e tij po i ndjeknin me seriozitet zhvillimet në Rusi.”
Tevfik tha se, pas ndalimit të aktiviteteve komuniste, u ndoq një politikë kanosjeje kundër Shehut Hacı Ömer Lütfü Paçarizi dhe bastisjet e policisë u kryen në shtëpinë e Paçarizit, duke treguar akte poshtëruese e kështu tregtarët i bënë presion Paçarizit që të mos i shkruante atij me arsyetimin se ai po iu shkaktonte telashe në atë kohë.
Tevfik vuri në dukje se Ferit Bayram, si shumë komunistë të asaj periudhe, doli nga medreseja e Shkupit dhe mund të thuhet se kjo medrese u bë pothuajse një fole komuniste në vitet 1920.
Tevfik deklaroi se Nakiye Bayram, gjithashtu doli nga e njëjta medrese dhe përmendi se Nakiye Bayram luajti një rol udhëheqës në heqjen kolektive të ferexhesë dhe se ajo po punonte për miratimin e ligjit të ferexheve.
Dhoma e Trajnimit
Pas prezantimit të gazetave në hyrje të ekspozitës, përpjekjet e Ferit Bayramit për arsimin shpjegohen në dhomën e trajnimit. Duke shpjeguar se Bayram shkroi alfabetin e parë turk në Jugosllavi në 1947, Rada tha, “Ferit Bayram i është përkushtuar mësuesisë dhe shkrimit që nga viti 1945. Ne e kishim të vështirë të gjenim alfabetin e parë turk që ai shkroi më 1947. Por ne e gjetëm atë në Beograd. Sigurisht, ne e dimë alfabetin turk të përdorur në Turqi në atë kohë, por Bayram u dha kuptime të ndryshme shkronjave dhe fjalëve këtu. Ai e ka rindërtuar gjuhën. Për shembull, tregon se ‘Tito’ mund të shkruhet me shkronjën ‘T’. Ose ai përdori fjalën “luftë” si luftë punëtore në një kuptim të ndryshëm nga lufta çlirimtare”, tha ai.
Tevfik Rada vuri në dukje se ata kishin arritur në një artikull të quajtur “Kibrit Kutusu” (Kuti Shkrepëse) nga revista për fëmijë “Sevinç” (Gëzimi), në atë kohë, “Një ditë, gjatë rrugës për të dhënë mësim në shkollën “Tefeyyüz”, Bayram u ndal pranë një kioske për të blerë një shkrepës për puron e tij dhe pa kutitë e shkrepëseve të dizajnuar me festimin e 40 vjetorit të Kongresit në Vukovar dhe aë ditë vendosi t’iu shpjegojë nxënësve të tij për Kongresin e Vukovarit dhe rëndësinë e tij”.
Problem i vetëm – Dokumentari
Duke u shprehur se ata arritën në këtë numër të revistës ‘’Sevinç’’, me orientimin e Altay Suroy, një avokat nga Prizreni, Rada tha: “Në vitet 1980, Suroy u përqëndrua në këtë çështje për një kohë. Ai madje në një marrëveshje me RTK-në, bëri një film dokumentar për Ferit Bayram-in dhe veprat e tij revolucionare. Ndërsa kërkuam për dokumentarin, gjetëm dokumentet, tezat e filmit, copëzat e gazetave të mbledhura nga Altay Suroy për Bayram-in dhe ne e përgatitëm këtë dhomë për të, por problemi i vetëm është vetë dokumentari. Sepse ne nuk e dimë nëse dokumentari është në arkivin e RTK -së apo jo, por është shumë e vështirë qasja në atë arkiv.“
Duke thënë se donin t’i shtonin këtu disa fotografi që i gjetën nga arkivi i Shkupit, Rada theksoi se nuk vendosën shumë imazhe në mënyrë që të mos e mbipopullonin ekspozitën, në varësi të prezantimit. Nëpërmjet këtyre fotografive, është e mundur t’i shihni fotografitë e demonstratës së 1 Majit, të realizuara në Shkup, më 1919 dhe 1920, shtypshkronja në të cilën u shtyp gazeta, disa fotografi të burgut pas shtypjes, si dhe ekspozitat dhe shfaqjet organizuara nga të burgosurit në burg.
Dhoma e marrjes në pyetje
“Ne po shfaqim raportet e policisë dërguar Ministrit në Beograd, në atë kohë kur u rrit presioni i policisë”, duke shtuar Rada tha, “Në atë kohë, shumë njerëz u morën në pyetje. Këto raporte u dërguan në qendër, përkatësisht në Beograd. Ne vërejmë se raportet janë përgatitur në detaje. Atëherë, ne shohim se kishte përpjekje për frikësim, heshtje dhe ekzekutime.”, tha ai.
Përderisa thekson se ata mësuan se İlya Krasoyeviç, e cila ishte aktive në periudhën e lartpërmendur, ishte helmuar dhe se një person tjetër aktiv, Zef Lush Marku, u vra pranë Gjakovës, studiuesi Tevfik Rada tha se: “Shehu i sektit Melami, një mistik intelektual, sekt që ne mund ta konsiderojmë si progresiv, mendjehapur dhe madje materialist, në këtë periudhë Hacı Ömer Lütfü e kuptojmë që gjithashtu u hesht.”
Rada deklaroi se Ferit Bayram-i organizoi një grup gjatë kësaj periudhe dhe ndoqi këto vrasje, ku u kuptua se vrasja e Zef Lush Markut, autori i të cilit u përpoq të paraqitej si i panjohur, u krye gjithashtu nga policia.
Tevfik Rada deklaroi se ata duan t’i paraqesin këto vepra në tre botime nga ‘Shtëpia Botuese Pykë’ dhe tha, “Ne do të donim ta shtypnim poezinë “Për fermerët dhe vëllezërit punonjës”, të shkruar nga shehu i sektit Melami, Hacı Ömer Lütfü Paçarizi, me fusnotat e shënuara. Nimetullah Hafiz dhe Tacide Hafiz kanë studime të rëndësishme për Paçarizin. Hulumtimi ynë ka përfituar shumë nga kërkimet e tyre mbi Haci Ömer”. Rada, i cili deklaroi se ata donin të shtypnin “Socialist Fecri” (Agimi Socialist) në një tjetër hulumtim të tyre duke i përkthyer ato në turqisht, shqip dhe anglisht me shkronja latine, tha “Në një vepër tjetër, ne do t’i shtypim dosjet arkivore që gjetëm për Ferit Bayram dhe gruan e tij Nakiye Bayram. Ne kemi mjaft dosje, do t’i mbledhim së bashku dhe do ta botojmë një libër duke përfshirë librin e Kemal Seyfullahut, i cili është i vetmi libër i shkruar për Ferit Bayram.”, u shpreh ai.
Intervistë: Suer Celina
*Kjo përmbajtje është përgatitur me mbështetjen e CHwB Kosova dhe platformës GërrGërr
