Ndërmjet dy luftërave botërore, në Kosovë, si në vendet e tjera të rajonit, shfaqjet e filmave ishin më shumë për qëllime fitimi sesa ideologjike. Ndërkohë që nuk kishte asnjë kinema të ndërtuar nga shteti për këtë, sipërmarrësit privatë shfaqnin filma në disa taverna, kafene apo në salla të caktuara.
✎ Bengi Muzbeg, Tevfik Rada
Nuk dihet se kur është realizuar shfaqja e parë e filmit në Kosovë. Edhe pse disa burime thonë se filmat u shfaqën në kinematë udhëtuese rreth viteve 1910, pakujdesia e citimit të burimeve na pengon ta marrim këtë informacion si bazë. Historiani i kinemasë, Dejan Kosonovìc, nga ana tjetër, argumenton se kinemaja nuk qe aktuale në Kosovë deri në fund të Luftës së Dytë Botërore.1 Sipas një posteri qe gjetëm gjatë kërkimit tonë, në arkivin e kinemasë Lumbardhi, kuptohet se në vitin 1926 janë mbajtur shfaqje filmash në Prizren. Posteri i ekspozuar që i përket një lexuesi projektues, nuk përmban detaje se në cilën kinema është shfaqur filmi. Në studime të tilla të historisë gojore, duke u fokusuar në dëshmi, kuptohet se ka pasur kinema të vogla në Prizren dhe Prishtinë si dhe në qytete të tjera.
Ndërmjet dy luftërave botërore, në Kosovë, si në vendet e tjera të rajonit, shfaqjet e filmave ishin më shumë për qëllime fitimi sesa ideologjike. Ndërkohë që nuk kishte asnjë kinema të ndërtuar nga shteti për këtë, sipërmarrësit privatë shfaqnin filma në disa taverna, kafene apo në salla të caktuara.
***
Hadije Gështenja, në një intervistë për Oral History Kosova, tregon se babai i saj, Shefki Gështenja, ka filluar të mësojë se si të bëhet projeksionist i filmit (kinooperator) në moshën 11 vjeçare. I lindur në vitin 1917 Gështenja, në vitin 1928 ka filluar të luante filma në godinën që sot gjendet në lagjen “Terzi Mahallë”. Sipas Hadije Gështenjës, pronar i kësaj kinemaje në Prizren (që me shumë gjasë ka qenë kinemaja e parë) ka qenë Jovan Jovanović, i njohur si Haci Jovan me origjinë nga Nishi. Gështenja filloi të punonte si çirak në këtë kinema. Sërish, në bazë të dëshmive, kuptohet se më vonë është hapur kinemaja e dytë në Prizren. Enver Zaimi shprehet se kur ka qenë fëmijë ka kaluar murin nga shtëpia e tij e cila gjindej në pazarin e” Papazit”, ku ka hyrë në kinema dhe ka shikuar filma falas. Nga ana tjetër, Hadije Gështenja, duke folur për të njëjtën kinema, shprehet se kjo kinema ishte përballë kishës katolike dhe se shfaqte dy filma në ditë.
***
Përderisa mes dy luftërave botërore në Kosovë, nuk kemi hasur në asnjë film të zgjedhur nga ndonjë kosovar, dihet se disa imazhe janë shkrepur nga kinematografët e ardhur në rajon. Sipas ditarëve të shkruara në luftë të Gomonit, në rrugën Kolarčev është gjetur Bioskopi Modern, në të cilën filmi “Zarobljeni Arnaudi” u shfaq në ditët e fundit të vitit 1912. Një kopje e këtij filmi, i cili supozohet se është xhiruar në Kosovë, nuk gjendet sot. Filmi më i hershëm i xhiruar në Prizreni dhe rrethinë daton në vitin 1913. Një nga filmat që dimë se është shfaqur në Beograd me projekte të mbështetura nga qeveria mbretërore e asaj periudhe është filmi “Oduzimanje oružja od Arnauta u Dule-Hanu na putu za Prizrena”. Në Mbretërinë e Jugosllavisë, ligji i parë për kinemanë u miratua në vitin 1931. Në të njëjtin vit u themelua institucioni “Jugoslovenski Prosvetni Film” dhe u xhiruan filma dokumentarë nga ky institucion në Kosovë. Në vitin 1932 u xhirua filmi “U Starom Prizrenu”, i cili përshkruan bukuritë natyrore dhe historike të Prizrenit. Një kopje e këtij filmi është në Jugoslovenska Kinoteka.
Andrija Štampar, një mjek kroat, gjithashtu fillon prodhimin e një filmi në kuadër të shkollës shëndetësore me mbështetjen e Rockefeller. Zakonisht xhiron dokumentarë dhe filma vizatimorë për shëndetin dhe natyrën. Në këtë kontekst, në vitin 1933 u xhirua një film i quajtur “Kroz Naše Kosovo”. Filmi, me Drago Hloupek në skenar dhe regji, është i metrazhit 784 (afërsisht 28 minuta).
Në film paraqiten Malet e Sharrit, Prishtina, Janjeva, Lipjani, Mitrovica, Ferizaji, Trepça, Zveçani, Graqanica, Lugina e Kaçanikut, Lumenjtë e Lepencit dhe Sitnicës, Guri i Markovit, Varri i Musa Keseci, Shatërvani i Urosit, Monumenti i Betejës së Kosovë dhe Varri i Sulltan Muratit. Filmi, i cili thuhet se është shumë i mirë për sa i përket kinematografisë, është burimi më i rëndësishëm që tregon se si dukej rajoni në vitet 1930.2 Gjatë mbretërisë së Jugosllavisë, disa filma fiktiv janë xhiruar në rajonin e Prizrenit. Në vitin 1930 u bënë xhirimet në Prizren dhe Pejë për filmin Požar na Balkanu.3
***
Siç shihet, para Luftës së Dytë Botërore në Kosovë janë themeluar kinematë për të përfituar dhe disa xhirime janë bërë nga të huajt. Pas luftës, kinemasë iu kushtua rëndësi për qëllimin e ndërgjegjësimit të masës, po ashtu u planfikua veç e veç prodhimi, shpërndarja dhe shfaqja e filmave. Në këtë kuadër në Prizren në vitin 1952 u hap kinemaja “Bistrica” dhe më pas asaj iu shtua kinemaja në ambient të hapur dhe kinemaja “Radnik”.
1Dejan Kosonovic, Kinematografija i Filmit u Kraljevini SHS/Kraljevini Jugoslaviji 1918-194, Filmski Centar Srbije, Beograd, 2011, f:48.
2Božidar Marjanović, “Kosova i Metohija na Dokumentarnom Filmu do 1941”. Kinoteka. Shtator 2018, f:41.
3Shumica e informacioneve për filmat e xhiruar në Kosovë janë përmbledhur nga artikulli i Dejan Kosanoviqit me titull “Filmska Snimanja na Kosovu do 1945 Godine” botuar në revistën Novi Filmograf.
*Kjo përmbajtje është përgatitur me mbështetjen e CHwB Kosova dhe platformës GërrGërr
