Tre nga regjisorët e filmave që përfaqësojnë Kosovën nëpër festivale ndërkombëtare, kanë ndërlidhje me DokuFest

Zotëri Eroll, jemi dakord që DokuFest nuk është thjesht një festival, tani është një organizim i madh. Siç dihet, kjo organizatë kulturore ka një seksion me programe edukimi. Cilat janë këto programe të edukimit?

Kur filluam për herë të parë, u fokusuam në krijimin e një vizioni. Çfarë do të bëjmë. Do të aplikojmë për çdo thirrje të hapur nga donatorët apo do ta bëjmë atë që duam ne. Ne vendosëm të bëjmë diçka mbi të cilën kemi përvojë, në mënyrë që të mos jemi një organizatë e drejtuar nga donatorët. Ne kishim njohuri dhe përvojë në fushën e filmit, ndaj vazhduam në këtë rrugë. Ne donim të punonim që filmat të arrinin më shumë audiencë. DokuFest-i filloi me mbrojtjen e një kinemaja – dhe sot – pas njëzet vjetësh, askush nuk mund të parashikonte se në Prizren do të ishin 16 salla të kinemasë. Kjo tregon se puna jonë është një maratonë e gjatë. Nuk është një vrap i shkurtër nga i cili mund t’i korrim shpejt frytet. Duhet të investojmë në kohë, duhet të investojmë tek të rinjtë. Për këtë, edukimi është më i rëndësishmi. Kemi parë që edukimi në film nuk është shumë inkurajues në Kosovë. Nuk kishte filma shumë të rëndësishme. Sigurisht që ka pasur disa produksione si “Kthimi” i  Blerta Zeqirit, që pati sukses në Sundance. Por nuk kishte vazhdimësi. Nuk kishte asnjë bazë. Kjo është arsyeja pse e filluam programin e parë të edukimit për kinema, të quajtur “Fabrika e Filmit Dokumentar”, në vitin 2012. Këtu, ideja ishte të mblidheshin historitë nga fshatrat. Bashkë me këtë, e kuptuam potencialin tek të rinjtë. Kemi parë që ka të rinj super të talentuar, që nuk kishin mundësi të vazhdojnë në akademi. Përveç kësaj, ne filluam shkollën e parë të filmit, “Future is Here”, për t’i ndihmuar të rinjtë që duan të vazhdojnë në fusha të tjera të shkencave sociale në jetën e tyre akademike, e të përfshijnë kinemanë në departamentin e tyre, pa pasur nevojë ta studiojnë. Në këtë program u fokusuam tek të rinjtë e moshës nën 18 vjeçare, që vijojnë në shkolla ​​publike. 

Viti i parë ishte vërtet i vështirë. Gjatë vitit të parë i ftuam të rinjtë të aplikonin në program. 10 vjet më vonë, pra sot, kemi ardhur në një pikë ku kemi marrë 150 aplikime. Tani po përpiqemi t’i zgjedhim nxënësit nga aplikimet. Lista, lista e shkurtë, më pas lista e ngushtuar dhe në fund ne zgjedhim 10 personat që mund t’i bashkohen programit. Këtë vit, ne pamë edhe disa mangësi dhe hapëm departamentet e inxhinierisë së zërit, dizajnit të zërit dhe montazhit. Po ashtu, thirrjen tonë për aplikim këtë vit e ndamë në këto kategori.  

Përveç kësaj, kur i shohim aplikimet, mund të dallojmë se sa është zhvilluar shoqëria jonë. Aplikimet bëhen në një nivel më të lartë sesa mund të prisnim nga një 17 vjeçar/e. Të rinjtë e dinë se çfarë duan. Kjo është shumë e kënaqshme për ne dhe e lehtëson ndjeshëm ngarkesën tonë të punës. 

Kalova shpejt në këtë pikë, por nëse më duhet të kthehem në fillim, ky program kishte dy qëllime. T’u mësohet krijimi i filmave të rinjve që janë të interesuar në filmim. Këtë vit kemi filluar të sigurojmë grante për të rinjtë me ide të mira, të cilët nuk kanë mundësi të marrin mbështetje nga institucione si QKK. Kurse, një pjesë tjetër e programit është e fokusuar për t’i bërë filmat të kenë më shumë audiencë. 

Por, si ta bënim këtë në një vend që nuk ka kinema të mjaftueshme? Si t’ja bëjmë që një film, i cili trajton tema mbi çështjet sociale, të arrijë tek një adoleshent/e 16-vjeçar/e dhe t’ja zgjojë vëmendjen? Duke sjellë kinemanë në shkolla, ne gjetëm përgjigjen se si mund ta përmirësojnë të menduarit kritik, në rajonin ku ata jetojnë. 

Së pari, filluam duke sjellur filma në shkollat ​​e Prizrenit. Më pas filluam të themelojmë klube nëpër shkolla. Por kjo nuk ishte e qëndrueshme. Meqenëse nuk ishte menduar se një i ri që ka përfunduar shkollimin e mesëm, të bart dijen e tij në brezat e ardhshëm. Ne mund të nisim çdo gjë, por nëse nuk ka mekanizëm për bartjen e njohurive te brezat e ardhshëm, ai do të humbasë pas disa vitesh. Ne mendojmë se faktori themelor në institucione është transferimi i njohurive. Kështu, ne e ndërpremë programin dhe filluam një lloj udhëtimi studimor. Ne filluam të takoheshim me njerëz që punonin me programe të ngjashme në festivale ndërkombëtare. Por takoheshim online. Filluam të punojmë mbi modelet që mund t’i marrim dhe t’ia adaptojmë në Kosovë. Ideja, natyrisht, nuk ishte që të prodhohej diçka “copy-paste”. Sepse, e dinim që kjo do të krijonte probleme në kontekstin social dhe kulturor. Për shembull, ne nuk mund ta aplikojmë drejtpërdrejt një model danez këtu. Për këtë arsye, u frymëzuam nga tre modele të ndryshme që i konsideruam të përshtatshme. Filluam t’i përshtatnim më të mirat prej tyre. Struktura e mësimit online, i amerikanëve, modeli holandez më i përshtatshëm për kurrikulën, kurse Danimarka ishte e suksesshme me zhvillimin e audiencës. Nga këto tre modele, ne organizuam dy punëtori, me pjesëmarrjen e mësimdhënësve. I pyetëm se për çfarë kishin nevojë. Siç e dini, kurrikula e re e Kosovës është zhvilluar në vitin 2016. Ne e ekzaminuam kurrikulën dhe shikuam se ku mund të përfshiheshim. Pastaj e nisëm programin duke organizuar trajnime për mësimdhënësit, se si t’i luajnë filmat dhe t’i lidhin ato me mësimin. Kështu ka evoluar biblioteka dixhitale. Ne filluam me metodat e provës dhe gabimit. Ne e kemi përditësuar vazhdimisht funksionin e punës me pyetësorë dhe hulumtime të reja. U dërguam një pyetësor mësimdhënësve dhe më në fund organizuam një seminar me ata të cilët punojmë shpesh. Këtu ne shpjeguam vizionin tonë, atë që donim të bënim, ndërsa mësuesit/et treguan atë që kishin nevojë. Kur më në fund i morëm njoftimet, ndërhyri pandemia. Gjithsesi, pandemia na ka dhënë kohë për të menduar dhe për t’u zhvilluar në një kohë shumë të keqe. Në atë kohë mësimdhënësit/et filluan ta përfshijnë programin tonë në mësime. E pas shfaqjes së filmave organizoheshin mbledhje përmes platformës Zoom. Në fund të vitit shkollor, numri i shfaqjeve arriti në 70-75, në shumë vende si Prizren, Gjakovë, Prishtinë dhe Lipjan.

Mësimdhënësit/et po përgatisnin udhëzues lehtësues se si një film mund të përdoret në mësime në varësi të kurrikulës dhe si do të kontribuonte për nxënësit/et. Gjithashtu, në varësi të kurrikulës, u zhvilluan temat dhe aktivitetet që do të diskutoheshin. Megjithatë, programi filloi të përdorej shumë dhe kërkesat nga mësimdhënësit u shtuan. Ne erdhëm në një pikë ku pamë se filmat që kishim ishin të pakta dhe filluam të merrnim filma të rinj, duke i ndarë në tematika për çështjet në Kosovë, barazia gjinore, ndryshimet klimatike, etj. Shumica nga ato që i zgjedhëm ne, kishin të bënin me të drejtat e njeriut. Filluam të përshtateshim edhe ne, sepse të gjithë filmat që i shfaqnim në të kaluarën ishin dokumentarë. Tani kemi krijuar strukturën se si mund t’i shfaqim filmat në shkolla dhe salla të ndryshme. Kënaqësi janë edhe kinematë e sapohapura, edhe nëse janë komerciale. Kjo na ndihmon të krijojmë një profil filmi, ku do të shfaqim programe të tilla si “Secret Screening” dhe të organizojmë programe trajnimi. Këtë vit, do të shfaqim një film, bashkë me pakon e rimëkëmbjes së Ministrisë së Kulturës dhe do sjellim ekspertë të kësaj teme. Ne do të organizojmë ambiente diskutimi me nxënës të shkollave të mesme dhe universiteteve. Pra, po zhvillojmë një audiencë, ku njerëzit që nuk kanë pasur mundësi të mësojnë më parë, në një pikë të kërkojnë filma me cilësi më të mirë. Kinemaja veçse ekziston për këtë. Ne vijmë në kinema për të parë diçka që nuk mund ta shohim askund tjetër. Përveç kësaj, ndoshta mund t’i shtojë një dimension të ri të menduarit se si bëhen filmat. Duke menduar se si një histori personale mund të kthehet në një histori universale, ose se si nuk ka natyrë dhe male më të bukura se tonat. Dhe filmi na ndihmon të dalim nga kjo botë e vogël dhe të shohim se ka male të tjera në botë. Ndonjëherë mendojmë se asgjë nuk është më e rëndësishme se problemet tona, ndonjëherë të gjithë flasin për liberalizimin e vizave, por 70 për qind e botës nuk mund të veprojnë ekonomikisht edhe nëse pasaporta e tyre është falas, njerëzit në vende të ndryshme të botës janë shumë më të izoluar, të varfër ose nën një regjim autoritar. Ne mund të shohim ekzistencën e njerëzve që jetojnë në sisteme të vështira të qeverisjes përmes filmave. Dhe ndoshta ne mund t’i paraqesim temat tona në një kontekst global.

Le të flasim për efektin e DokuFest-it në kinema, trajnimet i shihni si një maratonë të gjatë, por cili do të jetë efekti i DokuFest-it në kinema në të ardhmen e largët dhe të afërt?

Fillimisht mund të them se efekti i punës që kemi bërë në 20 vitet e fundit ka filluar të shihet këtë vit. Një nga studentet tona të para, Norika Sefa, fitoi një çmim në Roterdam, në vitin 2021. Norika i ka ndjekur dy herë programet tona. Ndoshta këtu ka hedhur hapat e parë të artit të saj. Sigurisht që Norika kishte vullnet dhe oreks, si vazhdimësi e studimeve, fitoi një bursë në Pragë dhe i vazhdoi filmat e saj atje. Norika është një zë tipik i ri në kinematografinë e Kosovës. Ajo ka një këndvështrim tjetër për kinemanë dhe merret me çështje aktuale. Ajo shkoi në Roterdam me filmin e saj të parë, të metrazhit të gjatë “Në kërkim të Venerës’’ dhe mori një çmim. Në fakt, nuk ka kaluar shumë kohë nga lufta, por kanë kaluar 20 vjet që nga përfundimi i luftës. Sigurisht, ne i kemi pasur traumat tona të pasluftës, por nëse doni të ecni përpara, pas një kohe, duke mos e harruar të kaluarën duhet të shikoni përpara. Përndryshe, e kaluara na i mban frenat dhe na pengon të përparojmë. Norika është një nga të rinjtë e interesuar për çështjet rinore, aktualitetin dhe lirinë gjinore në kinematografinë e Kosovës. Ne jemi shumë  krenarë që ajo filloi dhe i bëri filmat e saj të parë me ne. Norika është ende e re, emri i saj do të dëgjohet më shumë. Është edhe shembulli i Leart Ramës. Learti mori pjesë në programin tonë Kabare në vitet 2014-2015. Ai tregoi talent kur ishte vetëm 16 vjeçar. Një i ri nga Rahoveci, nuk e njihte askush. Learti xhiroi dy filma në një vit, në programin ‘Future is Here’. Më pas, shkoi në Tiranë dhe vazhdoi jetën universitare. Vitin që Learti u kthye, fokusi i festivalit Winterthur ishte Kosova, ku fitoi një bursë të vogël nga ne dhe festivali Winterthur, e më pas xhiroi filmin që e çoi atë në Locarno. Në të njëjtën kohë filmi i tij u shfaq edhe në DokuFest. Learti është gjithashtu një nga valët e reja.

Sigurisht, nga mesi ynë është edhe Samir Karahoda. Ne kemi xhiruar filmin “In Between” (Në Mes) me Samirin më parë. Unë isha producent. Ky ishte filmi i parë nga Kosova që mori pjesë në Berlinale. Në këtë film ishim vetëm Samiri dhe unë. Nuk donim të ishim shumë. Ndonjëherë nuk kam marrë pjesë as vetë në xhirime. Samiri kishte një super dëshirë për të lidhur ekipin e DokuFest-it me produksionin. Me këtë kërkesë, i gjithë ekipi i DokuFest-it mori pjesë në xhirimet e filmit ‘Pa Vend’. Alba, Vigani, İdrizi morën detyra të ndryshme. Këtu, përsëri, kemi ardhur te transferimi i njohurive dhe aftësive nga një brez në tjetrin. Ne xhiruam filmin e parë, fituam përvojë në produksion dhe në filmin e dytë ia mësuam këtë përvojë brezit të ardhshëm. Kapaciteti i brendshëm i organizatës duhej të rritej dhe duhej të kishte njerëz që do t’ia kalonin informacionin brezit që do vjen edhe pas tyre.

Filmi i Samirit ‘Pa Vend’ ka marrë pjesë në Festivalin e Filmit në Kanë, në Festivalin Ndërkombëtar të Filmit në Toronto (TIFF) dhe në ‘Sundance Film Festival’. Kjo nuk është një gjë e lehtë. Jo shumë regjisorë kanë mundur ta arrijnë këtë. Përveç fitores, të shikohesh dhe të marrësh pjesë në këto festivale globale, nuk është një arritje e lehtë. Me pak fjalë, Tre nga regjisorët e filmave që përfaqësojnë Kosovën nëpër festivale ndërkombëtare, kanë ndërlidhje me DokuFest. Dhe këto janë frytet e 20 viteve.

Përsëritja e suksesit të vitit të kaluar është shumë e vështirë. Por në përafrim me vitin 2021, ose të paktën një film çdo vit, i ngrit edhe kriteret tona. Është shumë e rëndësishme se çfarë lloj prodhimi audio-vizual i do shoqëria në filmat vendas. Nëse shikoni filma të këqij, do të filloni të kërkoni të ngjashëm. Kur fillon të shohësh filma me vlera artistike, atëherë kriteret fillojnë të rriten. Kemi arritur në këtë pikë në 20 vjet. Tani për dhjetë vite, nëse mund të arrijmë ta bëjmë shoqërinë t’i shmang filmat që mund të konsiderohen si të këqinj, mendoj se kinematografia jonë do të përparojë më tej. Për shembull, mendoj se ata që shohin filmin ‘Zgjoi’, nuk do të preferojnë më filma që nuk kanë vlerë. 

 Blerta, përkundrazi, e ka trajtuar me shumë sukses një temë jashtëzakonisht interesante. Nuk ka shumë shembuj të suksesit të Blertës në Festivalin Sundance. Ajo hapi vitin, pastaj Norika, Samiri, më pas Learti dhe në fund erdhi filmi i Kaltrinës. Ishte një seri shumë e mirë e filmave. Blerta ndihmoi në zhvendosjen e fokusit të njerëzve nga filmat “Marvel” në “Hive”. Pra, fokusi i audiencës arriti të ndryshojë. Shpresoj që gradualisht të rrisim shkallën e shfaqjes dhe shikueshmërisë së filmave të tillë në kinema. Përveç kësaj, do të doja që në koordinim me RTK dhe QKK, këta filma të prezantohen para publikut pas periudhës së festivalit. Pasi, qoftë edhe një cent, këto filma ne i paguajmë nga taksat tona dhe institucioni që duhet t’i përgjigjet kësaj çështjeje është RTK-ja, duke i shfaqur filmat e realizuar me këto taksa, sidomos për ata që nuk kanë mundësi të qasjes në kinema.

 A ka ndonjë shembull tjetër të tillë?

Ka kaq shumë shembuj. Unë shkova në Nordic Panorama veçanërisht për këtë arsye. Kam hulumtuar se si funksionon ky proces në Suedi. Mbështetja e SIDA-s për ne erdhi pasi ata panë potencialin për të transferuar këtë njohuri,  duke përdorur kulturën dhe artin në demokratizimin e shoqërisë. Si mund të bëhemi më të demokratizuar përmes kulturës? Ta rrëzojmë murin që ekziston. Siç e përmenda më lartë, si e marrim vlerën e një filmi që e paguajmë me taksat tona? Si do të qaseni në atë film, në një vend ku nuk ka kinema? Skandinavia ka qenë gjithmonë një model për ne. Është e qartë se vendet skandinave janë shumë më të zhvilluara se ne, por jam i sigurt se nëse mund t’u referohemi modeleve të tyre, nuk do të na lënë në gjysmë të rrugës. Edhe nëse kemi ngecje në ndonjë vend, na çojnë në një pikë të mirë me mundësitë që i kemi në dorë. Ata po mundohen që filmin t’ia prezantojnë publikut me një qasje demokratike. Kam pasur mundësinë të shkoj atje, ata janë një shembull i suksesshëm i afrimit demokratik ndaj qasshmërisë së publikut në film. Unë e kam parë këtë sistem që ekziston dhe funksionon mirë në Suedi. Një agjent i televizionit publik shpërndan filmin dhe paguan për të përfunduar filmin, por filmi duhet të transmetohet në televizionin publik pas disa vitesh. Në Kosovë, filmat mund të transmetohen edhe në nivel kombëtar, transmetimi ndërkombëtar nuk është i detyrueshëm. Filmat e mirë janë të kushtueshëm për t’u blerë dhe nuk jam i sigurt nëse kanalet televizive private në vendin tonë mund t’i përballojnë ato. Nga ana tjetër, ka probleme me rejtingun. Megjithatë, perceptimi i njerëzve fillon të zhvillohet pasi televizioni shtetëror t’i shfaq këta filma dy ose tre herë në javë. Ata fillojnë të mendojnë se si mund të bëhet një tregim në mënyra të ndryshme. Ky është zhvillimi i audiencës. Së bashku me këtë, përmirësohen kriteret e shikimit të filmave të audiencës. Sigurisht, ky është një proces i gjatë, por audienca mund të jetë referencë për kriteret e mbështetjes së filmit. Arsyeja që një film nuk mbështetet mund të jetë gjithashtu sepse një audiencë e avancuar nuk e dëshiron atë.

Një film mund të mos e ndryshojë botën. Por ofron një këndvështrim tjetër për njerëzit. Ndonjëherë shohim se sa jemi ndërgjegjësuar për problemet e një klubi sportiv të pingpongut, që asnjë gazetë apo aktivistë nuk i ka ngritur prej vitesh. Përderisa na nga njëra anë na pëlqente të shohim filmin “Pa Vend” dhe në nën tjetër mburreshim nëpër festivale, gjithashtu u vetëdijësuam në lidhje me problemin tashmë jo fort të fshehur në Prizren. Le të flasim për efektin e kinemasë në qytet dhe në vend.

Kinemaja nuk mund të ndryshojë drejtpërdrejt një shoqëri, por ndryshon mendjen e zemrën e dikujt. Ju mëson të kërkoni një zgjidhje alternative për problemet, me të cilat jeni përballur më parë dhe nuk dini si t’i trajtoni. Ne jemi një shoqëri agresive. Ndonjëherë dëgjimi dhe shikimi i diçkaje mund t’i përgjigjet disa prej kërkimeve tona. Ndonjëherë ju mësoni se si të përballeni me një problem. Filmi është i rëndësishëm sepse është një vepër që mund ta shikoni dhe dëgjoni. Një nga katër temat tona është Ndryshimi Klimatik. Ditët që lamë pas, ka pasur ndërprerje të energjisë elektrike, si alternativë ndaj ngrohjes jemi kthyer përsëri në djegie të drurit dhe peletit, që nuk mund të themi se nuk ka dëme mjedisore. Ndoshta jemi një vend i vogël, shkalla e ndotjes së ajrit tonë nuk mund të krahasohet me vendet e tjera të botës, por e kuptojmë gjithashtu se sëmundjet janë në rritje për shkak të ndotjes së ajrit. Ne kemi zhvilluar një program të quajtur “Solar Cinema Network”. Ne shfaqim filma diku në natyrë, në mal, por nuk ndërtojmë ndonjë konstruksion, nuk marrim energji prej diku. Ne mund ta shfaqim filmin tonë përmes paneleve diellore. Përveç kësaj, ne kemi mundësinë të mendojmë për energjinë e rinovueshme duke parë një film në natyrë pa pasur nevojë të vendosim as edhe një gozhdë. Në Kosovë ka nëntë muaj diell, gjë që e bën ideal përdorimin e paneleve diellore. Ka erëra në rajone të ndryshme. Është një investim i madh, por do të jetë shumë i dobishëm në planin afatgjatë. Dhe trafiku. Ne mbledhim deponinë e makinave të Evropës. Në shumicën e rasteve, kjo bëhet me qëllime të mira. Vitin e kaluar janë ndërtuar stacione të gjelbra në Prizren, por fatkeqësisht nuk shohim shumë vetura elektrike.

Një film mund t’i tregojë të gjitha këto. Për shembull, ne shfaqëm tre filma në Romajë të Hasit dhe pas këtyre tre shfaqjeve, pamë që fëmijët formuan një klub të mjedisit kundër përdorimit të gotave plastike. Ishte thjesht një ide që iu dha një film. Ata jetojnë pranë lumit dhe shqetësohen nga mbetjet plastike që i shohin gjatë gjithë kohës. Në një program tjetër, iu mësuam animacionin. Fëmijët pjesëmarrës në program na treguan se në cilën lagje, qytet, çfarë probleme kishte, me anë të animacionit. Për shembull, nxënësit nga Carraleva treguan për punimet që çuan në shpërnguljen e njerëzve. Ata nga Obiliqi na treguan me animacion se në qytet kishte shumë pak pemë. Kinemaja u mundëson të rinjve të tejkalojnë agresionin dhe të zhvillojnë këndvështrime të ndryshme. Në shumicën e rasteve, ne themi të protestojmë, të protestojmë… mirë le të protestojmë, pse nuk ngrihemi të mbjellim një fidan? Ose pse nuk zhvillojmë narrativa të ndryshme që vendimmarrësit t’i shohin? E përsëris, kjo është një maratonë e gjatë, jo një vrapim i shkurtër. Nesër, këta të rinj do të rriten e të bëhen persona me ndikim, politikanë, vendimmarrës apo punonjës të kulturës. Ata mund të ndryshojnë diçka. Gjërat më të mira zhvillohen gjithmonë ngadalë. Më e rëndësishmja është të krijojmë një vazhdimësi dhe të zhvillojmë mekanizma për transferimin e njohurive. Të mos bëhemi si zejtarët e vjetër që fshehin zanatin duke thënë se zanati nuk jepet, zanati vidhet. Jo, zanati nuk vidhet, jepet. Vetëm kështu mund të përparojmë. Kjo është arsyeja pse si DokuFest, ne duam ta zhvillojmë transferimin e njohurive.

Intervistë: Suer Celina

© PRIZMA MEDIUM

*Kjo përmbajtje është përgatitur me mbështetjen financiare të  CHwB Kosova dhe platformës GërrGërr. Pikëpamjet e shprehura në këtë publikim në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohen si qëndrime të CHwB Kosova dhe platformës GerrGerr.