Qyteti i qasshëm dhe “pa pengesa”: Prizreni

Qytetet, të cilat ofrojnë një bazë në çdo moment të jetës, ndikojnë në jetën e grupeve shoqërore si ndërmjetës që përcaktojnë sistemin e marrëdhënieve midis hapësirës njerëzore dhe fizike dhe në disa raste diktojnë stile të reja jetese me përfshirjen e shoqërive. Sidomos në rastet kur autoritetet dhe forcat e rendit nuk ndërhyjnë, disa grupe shoqërore përjashtohen nga konteksti në kritere të ndryshme dhe nuk përfitojnë e madje përjashtohen nga mundësitë që ofron qyteti si ‘domosdoshmëri’. Ky akt i përjashtimit vepron mbi dallimet fetare, kulturore, politike, ekonomike, etnike, seksuale etj. dhe një grup i caktuar,
i margjinalizuar në shoqëri nuk mund ose e ka të vështirë të qaset në mundësitë që mund të ketë pjesa tjetër e qytetit. Ndërsa ky proces përcakton një jetë të padrejtë, jodemokratike dhe primitive, “padrejtësia urbane” shfaqet për individët dhe grupet që vuajnë nga pabarazia. Që të mos ndodhë kjo padrejtësi, të gjithë duhet të kenë të drejtën e qytetit në mënyrë të barabartë dhe të mund ta përdorin atë. Lefebvre e përcakton të drejtën për qytet si liri, pohon të drejta të tilla si individualizimi, vendbanimi, pjesëmarrja dhe pronësia në shoqëri. Prandaj, çdo individ që jeton në qytet duhet të ketë të drejtën të marrë pjesë në ngjarje shoqërore, të jetë i lirë, të jetë individual kur është e nevojshme dhe të ketë të drejtën e zotërimit të qytetit. Nga ana tjetër, sipas Harvey-t, një tjetër teoricien që ka bërë studime të rëndësishme mbi konceptin e të drejtës për qytet, e drejta për qytet në fakt po qëndron kundër tjetrit në thelb dhe çdo individ në shoqëri ka të drejtë të flasë në kuadër të së drejtës për qytet; prandaj, çdokush ka të drejtë të qaset në burimet e ofruara nga qyteti dhe shoqëritë duhet t’i kërkojnë kolektivisht të drejtat e tyre për sa i përket proceseve urbane dhe menaxhimit të këtyre burimeve. Megjithatë, e drejta e qytetit është një e drejtë që duhet pretenduar si një nga të drejtat më elementare të njeriut dhe asnjë banor i qytetit nuk duhet të margjinalizohet në këtë kontekst.

Në këtë pikë, të gjitha grupet e margjinalizuara kanë të drejtë të jenë në qytet, të lëvizin lirshëm në qytet, të marrin pjesë në aktivitete, të kenë qasje në hapësirat urbane dhe ta kenë fjalën në ngjarjet urbane, të paktën po aq sa banorët e tjerë urbanë. Kur fokusohemi në qytetet anembanë botës, është e qartë se një nga grupet e margjinalizuara janë personat me aftësi të kufizuara. Prandaj, individët me aftësi të kufizuara kanë të drejtë të jetojnë në qytet pa hasur asnjë ‘barrierë urbane’ dhe që kjo të jetë e mundur duhet të punojnë komunat ashtu si të gjithë banorët e qytetit. 

Kur shikojmë përkufizimin e aftësisë së kufizuar, në formën e tij më të thjeshtë, hasim një përkufizim të tillë si “një individ që preket nga qëndrimet dhe kushtet mjedisore që kufizojnë pjesëmarrjen e tij të plotë dhe efektive në shoqëri në kushte të barabarta me individët e tjerë për shkak të nivelet e humbjes në aftësitë e tij fizike, mendore, shpirtërore dhe emocionale”. Bazuar në këtë përkufizim, paqasshmëria e personave me aftësi të kufizuara fizike për ‘pjesëmarrje të plotë dhe efektive’ në qytete lidhet plotësisht me strukturën e qytetit. Një qytet miqësor për personat me aftësi të kufizuara mund dhe duhet t’u mundësojë personave me aftësi të kufizuara të marrin pjesë në çdo aktivitet në çdo rrethanë. Prandaj, pengesa kryesore është mungesa e planifikimit në qytete dhe kontradiktat në ndërhyrjet urbane.

Çdo njeri mund të jetë jo i aftë përkohësisht ose përgjithmonë në një moment të jetës së tij. Aftësia e kufizuar mund të përkufizohet si pjesë e gjendjes njerëzore. Personat me aftësi të kufizuara kanë më shumë gjasa të diskriminohen dhe kjo e bën të vështirë për personat me aftësi të kufizuara të përshtaten me qytetin. Për këtë arsye, është e rëndësishme që personat me aftësi të kufizuara, numri i të cilëve është i konsiderueshëm dhe përbën një pjesë të konsiderueshme të banorëve të qytetit dhe që fatkeqësisht janë ‘të margjinalizuar’, të përqafohen nga qyteti dhe të mos diskriminohen. Në këtë drejtim, duhet të sigurohet qasja për të gjithë qytetarët e tjerë dhe e drejta për të lëvizur lirshëm në qytet edhe për individët me aftësi të kufizuara. Nga ana tjetër, aftësia e kufizuar nuk është një karakteristikë individuale. Prandaj, në pikën ku personat me aftësi të kufizuara mund të lëvizin lirshëm në hapësirën urbane, eliminohet dallimi mes personave me aftësi të kufizuara dhe atyre të pakufizuara. Kjo mundësohet vetëm duke hequr pengesat me të cilat përballen personat me aftësi të kufizuara në jetën e tyre të përditshme.

Në këtë kontekst, së pari duhet të zbulohet se çfarë lloj aftësie të kufizuara përfshin përkufizimi i aftësisë së kufizuar fizike, më pas, duke u nisur nga nevojat më elementare, duhet vënë në pikëpyetje se çfarë hapash duhet të ndërmerren për t’u hapur rrugën atyre që të lëvizin lirshëm sikur qytetarët e tjerë dhe të ndërmerren veprime në shkallë urbane në këtë drejtim. Para së gjithash, projektimi i hapësirës urbane duhet të vazhdojë në një mënyrë që të përfshijë qytetarët me dëmtime në shikim dhe dëgjim, si dhe individë me aftësi të kufizuara fizike me lëvizshmëri të kufizuar. Me fjalë të tjera, studimet e transportit dhe qasshmërisë në qytet duhet të kenë parasysh jo vetëm heqjen e kufijve fizikë, por edhe kufijtë vizualë dhe dëgjimorë.

Nga ana tjetër, hapat që duhen ndërmarrë në mënyrë që personat me aftësi të kufizuar të zënë vend të barabartë në shoqëri dhe të vazhdojnë jetën e tyre janë si më poshtë:

• Lëvizja e personave me aftësi të kufizuara lirshëm në qytet.
• Kthimi i hapësirave – publike, natyrore, artificiale, të gjelbra dhe ujore – në hapësira të qasshme. 
•  Lehtësimi i përdorimit të transportit publik.
• Sigurimi që personat me aftësi të kufizuara të mos ngecin në asnjë ‘barrierë’ në punë dhe në socializim.
• Krijimi i shtigjeve të këmbësorëve, të qasshme dhe të lëvizshme për personat me aftësi të kufizuara.
• Respektimi i të drejtave të personave me aftësi të kufizuara në zgjidhjet e trafikut.
• Projektimi i ndërtesave të qasshme (dizajnimi i hyrjeve të ndërtesës dhe qarkullimit brenda ndërtesës duke marrë parasysh individët me aftësi të kufizuara, standardizimi i uljes së pengesave dhe përdorimi i ashensorëve).
• Lehtësimi i evakuimit në rast emergjence.

Këta hapa janë të vlefshëm në kuadër të pjesëmarrjes së personave me aftësi të kufizuara si në jetën shoqërore ashtu edhe në atë të punës dhe janë thelbësore për zhvillimin e shoqërive dhe sigurimin e drejtësisë sociale dhe urbane. Prandaj, është i mundur krijimi i ‘qyteteve më gjithëpërfshirëse’ nëse proceset e projektimit urban kryhen duke respektuar të drejtat e personave me aftësi të kufizuara. Këto qytete gjithëpërfshirëse formojnë gjithashtu bazën e qyteteve më të jetueshme, më të lira dhe më të drejta.

Çfarë duhet bërë në Prizren? 

Prizreni, si qytet që ka elemente si struktura në ndryshim të vazhdueshëm, ndërtime të reja, punime në rrugë dhe skele, është një qytet ku qasja është e vështirë për çdo qytetar dhe ku trafiku dhe qarkullimi i automjeteve mbahet në plan të parë. Prandaj, personat me aftësi të kufizuara, si qytetarët e tjerë, kanë probleme në lëvizjen në rrugë të bllokuara, trotuare të uzurpuara dhe hapësira publike me dysheme të pabarabarta. Në këtë kontekst, është e nevojshme të identifikohen të gjitha ‘barrierat urbane’ në shkallë qyteti, të korrigjohen kushtet dhe të korrigjohen pengesat nga institucionet. Në anën tjetër, një çështje tjetër e rëndësishme të cilës duhet t’i kushtojnë vëmendje institucionet e autorizuara është vetëdijësimi i qytetarëve që jetojnë në Prizren. Pasi, përmirësimi i kushteve fizike nuk do të mjaftojë për të hequr të gjitha pengesat. Qytetarët duhet gjithashtu të jenë më të ndjeshëm ndaj personave me aftësi të kufizuara dhe të veprojnë në bazë të rrethanave. Kjo situatë përbën një nga të drejtat më elementare të personave me aftësi të kufizuara për të jetuar në të njëjtat kushte si të gjithë banorët e tjerë të qytetit. Përveç rritjes së ndërgjegjësimit, një tjetër parakusht për një qytet pa pengesa është të sigurohet që mjedisi i ndërtuar të jetë i rregulluar në një mënyrë që plotëson nevojat e personave me aftësi të kufizuara.

 Në këtë pikë, kur shikojmë qytetin e Prizrenit, problemi më i rëndësishëm janë ndërprerjet dhe ‘barrierat urbane’ në përshtatjen e personave me aftësi të kufizuara në jetën e përditshme në përgjithësi. Për të hequr këto pengesa, prodhimi i hapësirës urbane, marrëdhëniet shoqërore që ndodhin në hapësirë ​​dhe mentaliteti i jetës së përditshme duhet të trajtohen duke pasur parasysh individët me aftësi të kufizuara. Në këtë kontekst, problemet kryesore që hasen në qytetin e Prizrenit janë trotuaret e larta, uzurpimi i trotuareve nga automjetet apo objektet tjera, shtigjet e parregullta të këmbësorëve, mungesa e tualeteve publike, mungesa e rampave dhe pjerrësive ekzistuese të rampës, shkallëve, mungesa e tabelave dhe shenjëzimit, projektimi vetëm i gardheve apo neglizhenca  mbi përdorimin e gardheve, mund të konsiderohen si mungesë e elementeve të ndriçimit. Arsyeja më e rëndësishme për këtë situatë është mungesa e kontrollit. Shembujt e mëposhtëm mund të konsiderohen si një përpjekje për të identifikuar disa nga barrierat kryesore urbane në Prizren:

Qasja në hapësirat publike (mungesa e rampave dhe pjerrësitë evidente të larta, qasje e kufizuar në hapësirat publike, parqet e qytetit, zonat e hapura të vendosura buzë lumit)

Problemi i aksesit në hapësirat publike të vendosura në brigjet e lumenjve dhe nivele të tjera të ndryshme

Qyteti i Prizrenit është një qytet ku ndërtimet rreth bregut të lumit janë intensive dhe plotësohen nevojat ditore. Në këtë rast, mungesa e rampave duhet të eliminohet në bazë të qendrës së qytetit dhe pjerrësia aktuale e rampës duhet të jetë më së shumti 6%.

Të gjitha vendet, zonat, mjediset e ndërtuara, ndërtesat, strukturat, sistemet e transportit duhet të jenë të hapura, të qasshme dhe të përdorshme për të gjithë njerëzit. Trotuaret si shtigje ecjeje në qendër të qytetit janë zona të rëndësishme qasjeje dhe lëvizjeje për personat me aftësi të kufizuara. Për këtë arsye, trotuaret në qytet duhet të rregullohen për personat me aftësi të kufizuara dhe të rriten rampat në trotuare për të siguruar lehtësinë e lëvizjes. Veçanërisht, përmirësimi i trotuareve të rinovuara e bën të vështirë hipjen në trotuar për personat me aftësi të kufizuara. Në këtë kontekst, trotuaret duhet të jenë të pjerrëta drejt rrugës, kryesisht në vendkalimet e këmbësorëve dhe kryqëzimet rrugore.

Një nga problemet më të mëdha të qasshmërisë në qytete është parregullsia që vjen nga mungesa e parkimit dhe parkimi i automjeteve në trotuare. Pushtimi i trotuareve nënkupton mbylljen e trotuareve për përdorim të këmbësorëve, ndërkohë që kufizohet edhe e drejta më elementare e personave me aftësi të kufizuara. Kjo situatë vështirëson lëvizjen dhe transportin në qytet. Fakti që trotuaret janë larg përdorimit, vështirëson pjesëmarrjen e personave me aftësi të kufizuara në jetën e përditshme dhe zvogëlon cilësinë e jetës së tyre duke kufizuar lëvizshmërinë e tyre.

Për të lehtësuar pjesëmarrjen e individëve me lëvizshmëri të kufizuar, siç janë të personat me aftësi të kufizuara dhe të moshuarit, në jetën shoqërore, duhet të krijohet një sistem i kalimit zanor që mund të vihet në dispozicion të të gjithë këmbësorëve, veçanërisht personave me aftësi të kufizuara të të pamurit dhe të integrohet në të gjithë semaforët. 

Në qytet duhet të ndërtohen shirita të veçanta në mënyrë që personat me aftësi të kufizuara të të pamurit, të lëvizin nëpër qytet dhe të arrijnë atje ku ata duan. Këto shirita u mundësojnë atyre të arrijnë lehtësisht nga një pikë në tjetrën. Prishja e tërësisë së këtyre shiritave paraqet problem për personat me aftësi të kufizuara dhe bëhet jofunksionale. Prandaj, duhet të sigurohet vazhdimësia e këtyre shiritave dhe të kontrollohen e riparohen në intervale të caktuara.

Shembjet në trotuarin historik të Prizrenit me gurë të prerë në sheshe e bëjnë të vështirë ecjen për personat me aftësi të kufizuara. Këto rrugë duhet të kontrollohen dhe riparohen rregullisht nga persona përgjegjës, si dhe duhet të ofrohen sugjerime alternative për terrenet për personat me aftësi të kufizuara.

Transporti zë një vend shumë të rëndësishëm në jetën e personave me aftësi të kufizuara. Për ta bërë transportin publik të dobishëm për personat me aftësi të kufizuara, duhet të bëhen ekrane dhe njoftime zanore që tregojnë se në cilën ndalesë ka mbërritur automjeti. Për më tepër, automatizimi i rampave të përdorura në autobusë do të jetë i dobishëm si për individët me aftësi të kufizuara ashtu edhe për të gjithë në automjet.

Këto probleme zënë një vend të rëndësishëm në krijimin e një qyteti të barabartë për të gjithë, gjë që duhet të merret parasysh në procesin e projektimit urban. Prandaj, eliminimi i barrierave të tilla urbane është i vlefshëm në drejtim të reduktimit të ‘barrierave’ përballë personave me aftësi të kufizuara dhe pjesëmarrjes së tyre në jetën shoqërore. Në këtë kontekst, personat me aftësi të kufizuara, të cilët përballen çdo ditë me ‘kufij’ dhe ‘pengesa’ të ndryshme, mund të veprojnë lirshëm dhe të barabartë si banorët e tjerë të qytetit, të marrin pjesë në jetën shoqërore, të kenë të drejtën e fjalës në ndërhyrjet dhe zhvillimet urbane janë disa nga elementet e domosdoshme për sigurimin e drejtësisë urbane.

✎ Sibel Abdula

Sibel Abdula përfundoi arsimin e saj universitar në Universitetin e Arteve të Bukura “Mimar Sinan”, Departamenti i Planifikimit Hapësinor, në vitin 2014. Ajo vazhdon studimet master në Programin e Konservimit dhe Rinovimit Urban në të njëjtin universitet dhe ka përfunduar një pjesë të tezës së saj në Universitetin Paris Est Créteil. Në të njëjtën kohë, si themeluese në “Rootarch Studio e Arkitekturës” ajo është e angazhuar për dizajnim dhe vizualizim arkitektonik.

© PRIZMA MEDIUM

Ky shkrim përkrahet nga programi i Fondacionit Kosovar për Shoqëri Civile (KCSF) ‘EJA Kosovë’, bashkëfinancuar nga Agjencia Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), Suedia dhe Qeveria e Dukatit të Madh të Luksemburgut.”