Dëshmitar i Transformimit: Kino Armata

Kinematë e Prishtinës

Në një artikull të botuar më parë, pamë se kinemaja erdhi për herë të parë në Prizren me një histori migrimi. Haci Jovani, i emigruar nga Nishi në Prizren, hapi kinemanë e parë në këtë qytet. Po ashtu, në Prishtinë një tregtar i quajtur Branko, i cili migroi për herë të parë në qytet, solli kinemanë. Edhe pse nuk e dimë datën e saktë, llogaritet të jetë në vitet 1920. Emri i kinemasë së parë është “Kino Ton Edison”. Sipas të dhënave të bazuara në dëshmi, derisa në kinematë e viteve 1920 shfaqeshin filma pa zë, me vendosjen e turbinës që prodhonte energji elektrike, për herë të parë në Prishtinë në vitin 1928, në sallat e kinemasë filluan të shfaqen filma me zë.

Si një medium i ri argëtimi, kinemaja tërhoqi vëmendjen në gjithë botën dhe u përhap në një kohë të shkurtër. Milka Protic, një punishte zdrukthtarie që ndodhej pas Ministrisë aktuale të Kulturës e transformoi në kinema dhe e hapi atë me emrin Milka në mesin e viteve 1930. Familja e Abdurahman Shalës, aktorit të parë me origjinë nga Kosova, në vitin 1941 mori me qira dhe e drejtoi kinemanë Milka.

Kinemaja Skënderbeu u hap nga Manush Kosova në hotelin Nacional (Union) të asaj periudhe. Filmat italianë u shfaqën në qytetin e pushtuar nga Italia deri në vitin 1944, ndërsa pas luftës Manush Kosova u vra nga partizanët.
Pas Luftës së Dytë Botërore u hapën disa kinema të vogla dhe u shfaqën filma në sallat e shkollave të ndryshme.

Në përputhje me qëllimin e ndërgjegjësimit masiv të ideologjisë jugosllave dhe strategjisë së një kinemaje për çdo 10 mijë banorë, kinematë e mëdha filluan të ndërtohen në vitet 1950. Më 6 shkurt 1952 në Prishtinë u ndërtua fillimisht Kinemaja Rinia, pastaj kinemaja Vllaznimi. Kinemaja e tretë më e madhe është kinemaja Dom JNA, e ndërtuar në vjeshtën e vitit 1960 nga Qendra e Ushtrisë Popullore Jugosllave – Dom Jugoslovenske Narodne Armije. Në këtë sallë u shfaqën më shumë filma për Luftën Popullore Çlirimtare dhe dokumentarë edukativ. Natyrisht, në fund të viteve 1960 dhe 1970, në repertor u përfshinë edhe filmat e njohur perëndimor dhe filmat luftarakë.

Dom JNA – Kino Armata

Dinamika politike në vitet 1974 pas Kushtetutës së Kosovës dhe efekti i atmosferës nacionaliste që u krijua pas vdekjes së Titos në jetën kulturore dhe artistike të Kosovës u shfaq në një kohë të shkurtër. Me largimin e intelektualëve shqiptarë nga sfera publike, në repertorin e kinemave filluan të hyjnë filma të rinj me një dozë të lartë nacionaliste.

Variola Vera¹ (1982 – Goran Marković), i cili trajtoi një virus të panjohur të sjellë në Jugosllavi nga një shqiptar që shkoi për të kryer Haxhin në vitet 1980, Vreme Cuda (1989 – Goran Paskaljević), një kritikë e sundimit socialist që fshiu afresket e një kishe në Serbi dhe një zbukurim për krishterimin ortodoks, dhe, së fundi, shfaqja e parë (në mënyrë që të ndiqej nga publiku i gjerë), porositur për të nxitur ndjenjat nacionaliste – Filmat e Boj na Kosovu (1989 – Zdravko Šotra), të cilët u realizuan në televizione të tjera, veçanërisht në Radiotelevizionin Serb RTS, filluan të ndikojnë negativisht në kulturën kinematografike jugosllave.²

Në këtë atmosferë politike, shoqëria u polarizua dhe filluan të zhvillohen fusha paralele të aktivitetit dhe stilit të jetesës. Në atmosferën negative të viteve 1980, dhe shenjat e periudhës së errët të viteve 1990, kinemaja Dom JNA mbylli dyert për publikun në vitin 1988. Ndërtesa e kinemasë, e cila ruhej fuqishëm nga ushtarë të armatosur në vitet 1990, pushoi së qeni qendër tërheqëse për prishtinasit dhe filloi të humbiste lidhjen me qytetin.

Pandjeshmëria e institucioneve ndërkombëtare

Pas përfundimit të luftës, Organiza e Kombeve të Bashkuara dhe Misioni i Bashkimit Evropian për Sundim të Ligjit, EULEX, u vendosën në zyre të katit të 3’të, dhe në mënyrë indirekte penguan që kjo kinema të funksionojë për banorët e Prishtinës. Po kështu, ndërtesa origjinale, e cila u ndërtua për Kosova Filmin në vitin 1987 dhe nuk u përdor pothuajse për shkak të tensioneve politike, është konfiskuar nga KFOR-i që nga viti 1999.

Në vitin 2015, një grup dashamirës të kulturës dhe artit nga Prishtina ndanë kërkesat e tyre dhe planin e veprimit me autoritetet e BE-së, duke përfshirë përdorimin e ndërtesës Dom JNA për aktivitete kulturore dhe artistike. Kur Kombet e Bashkuara dhe Misioni i EULEX-it vendosën të largohen nga ndërtesa në vitin 2017, filloi të diskutohej çështja e transferimit të objektit tek institucionet e Kosovës.

Pas tejkalimit të pengesave ligjore, Dom JNA u hap në shërbim të artdashësve në Prishtinë me emrin Kino Armata. Në kuadër të Ministrisë së Brendshme dhe Administratës Publike dhe i ndarë si objekt për Komunën e Prishtinës, Kino Armata aktualisht menaxhohet nga një ekip i pavarur. Kino Armata është kthyer në një pikë shumë të rëndësishme alternative të kulturës, artit dhe komunikimit që nga hapja e saj në 2018, me një metodë që institucionet shtetërore dhe komunale ofrojnë mbështetje teknike dhe programi krijohet plotësisht në mënyrë të pavarur. Si një vend alternativ, ngjarjet e Kino Armatës ofrojnë mundësinë për të krijuar një lidhje dhe dialog me të kaluarën. Drejtori i Kino Armatës, Alush Gashi, e përmbledh në fjalët e tij: “Brendësia e Kino Armatës ka një ndjenjë socialiste, sediljet e kinemasë janë blu të OKB-së, programi publik i lidhur me komunitetin është një komponent i ri i kësaj trashëgimie në zhvillim”.

Shembujt pozitivë si Kino Armata në fushën e kulturës dhe artit në Kosovë inkurajojnë komunitetet që të jenë më shpresëdhënëse në trajtimin e negativiteteve. Në muajt e kaluar, vendimet për transferimin e menaxhmentit të Kino Rinia në Komunën e Prishtinës dhe përfshirjen në Listën e Trashëgimisë Kulturore na ngjallin shpresat se KFOR-i një ditë do të largohet nga ndërtesa e Kosova Filmit.

Shënim: Informacioni i gjetur në këtë përmbledhje bazohet në kërkimet në internet, raporte dhe artikuj të botuar, në disa imazhe të skanuara dhe copëza gazetash pa datë dhe titull. Përditësimi është i mundur nëse kemi të disponueshme burime dhe informacione të reja.

¹Filmi Variola Vera bazohet në një ngjarje të vërtetë që ka ndodhur në vitin 1972. Xhirimet e filmit në vitin 1982 janë një fatkeqësi për sa i përket atmosferës politike të asaj periudhe.

²Është xhiruar në të njëjtën periudhë në filma që kujdeseshin të përdornin një gjuhë unifikuese dhe jo përçarëse. Më të rëndësishmit prej tyre janë Brooklyn Gusinje (1988) i Zelimir Zilnik dhe Za Sada Bez Dobrog Naslova i Srdjan Karanoviç (Filmi nuk ka emër – 1988).

✎ Bengi Muzbeg

Ky shkrim është prodhuar me mbështjetjen financiare të EFB-së (European Fund for the Balkan). Pikëpamjet e shprehura në këtë publikim janë të Shoqatës Media e Prizrenit dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohen si qëndrim i EFB-së (European Fund for the Balkan).