Një vështrim në restaurimin e kalasë së Prizrenit

✎ Hadis Abdula

Pas vitit 1912, Kalaja e Prizrenit nuk u shfrytëzua aktivisht për rreth një shekull dhe ishte e izoluar nga jeta e përditshme. Në këtë proces, zona e nënkalasë vazhdoi të zhvillohej dhe shtëpitë osmane me tarrace të vendosura në shpatin e kodrës i dhanë formë siluetës së qytetit. Megjithatë, vetë kalaja filloi të dështonte në ruajtjen e strukturës së saj. Me kalimin e kohës, ajo nisi të shkatërrohej dhe të shembej pjesërisht. Ndërsa arsyeja kryesore për këtë ishin faktorët natyrorë si shiu, dielli, lagështia e bimësia, po ashtu edhe ndërhyrjet e jashtme dëmtuan kalanë. Rastet e grabitjeve, shembuj të të cilave gjenden në gjeografi të ndryshme, janë parë edhe në kalanë e Prizrenit. Gurët e kalasë, pjesë të caktuara të së cilës u shkatërruan nga tërmetet dhe gërryerjet, u morën për t’u përdorur në ndërtimin e ndërtesave private dhe publike, kështu kalaja u përball me rrezikun e humbjes së strukturës së saj origjinale. Gjatë dhe pas Luftës së Kosovës, në vitin 1999, kalaja u përdor nga ushtarët gjermanë të KFOR-it dhe u mbyll për civilët gjatë këtij procesi. Kalaja, e cila është një nga simbolet më të rëndësishme të qytetit të Prizrenit, hyri në Listën e Trashëgimisë Botërore në Rrezik, si rezultat i hulumtimeve të bëra në vitin 2005, pas luftës. Kjo situatë i hapi rrugën kalasë që të dilte në plan të parë dhe të restaurohej sërish.

Duke u ndalur në transformimet, restaurimet dhe punimet studimore që ka pësuar kalaja gjatë historisë, bëhet e ditur se kalaja është rinovuar vazhdimisht ndër vite dhe janë bërë shtesa të reja, ku disa pjesë janë prishur dhe disa janë transformuar vazhdimisht. Sipas gërmimeve të bëra në vitin 1968, Kalaja e Prizrenit ka kaluar nëpër shtatë faza të zhvillimit: i pari ishte në shekujt V-VI, i dyti në shekullin XI, i treti në shekullin XII, i katërti në shekullin XIV. shekulli, i pesti në shekullin XVI. shekulli, i gjashti në shekullin XVII dhe i shtati në shekullin XVIII. Prokopi i Çezaresë (lat. Procopius Caesarensis), artikulli i të cilit thotë se një kala në rajonin e Petrizenit po i nënshtrohej punimeve përforcuese në shekullin VI dhe tregon për një nga restaurimet e para të Kalasë së Prizrenit, ndërsa kalaja u pushtua për herë të parë në vitin 1455 gjatë periudhës osmane, dhe më pas u rinovua dhe riparuar në 1798. Nga ana tjetër, gërmimet arkeologjike vazhduan në kala në vitet 1969, 2004, 2009 dhe 2011 dhe studimet kërkimore u kryen në vitet 1974-77 nën udhëheqjen e Muzeut të Kosovës. Restaurimet e fundit, të nisur në vitin 2009, për të ndaluar shkatërrimin dhe për ta rikthyer në këmbë, rezultuan që sot kalaja ta rikthejë dalëngadalë lavdinë e dikurshme.

Nga ky aspekt, së bashku me punimet restauruese, muret e shkatërruara të kalasë u riparuan me të njëjtët gurë, u kryen punimet për të parandaluar shkatërrimin e kalasë nga erozioni, gurët e kalasë të shpërndarë përreth u mblodhën dhe u përdorën në restaurim të kalasë, kazamatet e vendosura në zonën e sipërme të kalasë (foto nga versionet e vjetra dhe të reja të harqeve) u kompletuan, u rinovuan dhe u forcuan, e pastaj u pastruan pjesë të caktuara nga papastërtia dhe bimësia, duke zgjatur kështu përdorimin e dobishëm të kalasë.

Në veçanti, struktura e planifikuar si Muze Arkeologjike u ndërtua mbi themelet me gjurmët e një ndërtese të vjetër në qendër të kalasë, u instaluan platforma/rampa për personat me aftësi të kufizuara, për të siguruar qasje më të lehtë në çdo pikë të kalasë, duke shtuar pak ndriçim dhe disa shkrime informuese.

Shqyrtimi i procesit të restaurimit të kalasë

Erozioni i përjetuar, mbulesa bimore e mureve të kalasë në disa pjesë të shembura janë ndër zhvillimet që kërcënojnë integritetin e kalasë. Në këtë aspekt disa nga punët e rëndësishme dhe korrekte janë forcimi i kalasë dhe pastrimi i bimësisë. Megjithatë, rindërtimi i disa pjesëve të kalasë ka sjellë rrezikun e humbjes së origjinalitetit të kalasë. Për të dhënë një shembull, megjithëse rindërtimi i kazamateve të shkatërruara me gurët e gjetur pjesërisht nuk përbën problem, struktura e ndërtuar në pjesë të caktuara të kalasë dhe veçanërisht në qendër të saj, e planifikuar si muze arkeologjike bie ndesh me qëllimin kryesor të punimeve të konservimit dhe rinovimit. Edhe pse nevojitet një muze arkeologjike, mënyra se si është ndërtuar kjo ndërtesë paraqet disa probleme. Para së gjithash, zona ku ndodhet ndërtesa është mbi themelet e një ndërtese të vjetër. Kjo nënkupton rindërtimin e një ndërtese të shembur. Problemi kryesor këtu është mbulimi i themeleve të gjetura me ndërtimin dhe privimi i një gjetjeje arkeologjike nga ekspozimi. Nga ana tjetër, ndoshta problemi më i rëndësishëm është mjegullimi i vijës kufitare midis teksturave të vjetra dhe të reja në kala. Pasi, strukturat e sapondërtuara ishin prej guri dhe u krijua një atmosferë sikur të ishin vazhdimësi e teksturës së vjetër. Kështu, një ndërtesë e sapondërtuar është bërë e padallueshme nga pjesët e tjera me rëndësi vërtet historike.

Megjithatë, punimet restauruese duhet të bëhen jo për të ringjallur vlerat e trashëgimisë kulturore, por për t’i ruajtur ato sa më shumë, në mënyrë që të mos e humbin origjinalitetin e tyre. Sepse gjëja më e rëndësishme në këto struktura nuk është të kenë një pamje perfekte, por përkeqësimi, shkatërrimi dhe gjurmët e ekzistencës së tyre që zgjati me shekuj. Këto gjurmë theksojnë përvojat e ndërtesave. Prandaj, kthimi i së kaluarës nuk duhet të jetë kurrë një nga qëllimet e restaurimit. Ideja e “kthimit të kalasë në gjendjen e vitit 1912”, veçanërisht nga punonjësit e Institucionit të Mbrojtjes dhe Rinovimit, nxjerr në pah rrezikun me të cilin përballet kalaja. Sepse, zgjedhja e një periudhe të caktuar në procesin historik dhe shpërfillja e pjesëve të tjera çon në ndërhyrje të pakthyeshme si një perspektivë jo e shëndetshme. Ndërsa vlerat e trashëgimisë kulturore transferohen nga e kaluara në të tashmen, ato marrin në mënyrë të pashmangshme një strukturë të shtresuar dhe i nënshtrohen një evoluimi me kalimin e kohës. Prandaj, është e paarsyeshme të zgjidhet një datë e caktuar në këtë proces evolucionar. Në këtë pikë, mendimet e Viollet Le Duc, i cili kreu procesin e restaurimit të Katedrales Notre-Dame, përbëjnë një referencë të rëndësishme. Sipas Le Duc, qëllimi kryesor i restaurimit të katedrales ishte “jo të transformonte katedralen në gjendjen e saj përfundimtare ose origjinale, por përkundrazi ta rindërtonte atë në një gjendje të plotësisë që nuk mund të kishte ekzistuar kurrë, në asnjë kohë”. Me fjalë të tjera, punimet restauruese duhet të shmangin referimin e një periudhe specifike kohore gjatë përfundimit të strukturave të prishura. Nëse i zbatojmë idetë e Le Ducit për procesin e restaurimit të Kalasë së Prizrenit, veçanërisht idenë e kthimit të kalasë në gjendjen e mëparshme, është mjaft e gabuar dhe e rrezikshme. Sepse ky mendim sjell me vete pyetjet: “në çfarë të shkuare?” apo “saktësisht, në cilën kohë?”.

Punimet e restaurimit dhe problemi i përqendrimit në një periudhë të caktuar të afatit kohor

Duhet diskutuar edhe ideja e rindërtimit të disa prej strukturave që dolën në plan të parë me restaurimin e kalasë. Në këtë mënyrë tentohet të përqafohen periudha të ndryshme dhe të kthehet kalaja në ato periudha. Kjo tregon se gjatë procesit të restaurimit të kalasë është ndjekur një politikë e menaxhuar gabimisht. Sepse ndërtimi i strukturave të reja në kala është kundër natyrës së kohës që rrjedh vazhdimisht, parimeve të mbrojtjes dhe strukturës statike të kalasë. Shtesat e reja në kala, përveçse dëmtojnë strukturën semantike të kalasë, kanë potencial të dëmtojnë integritetin fizik të kalasë me rritjen e dendësisë së ndërtimit. Nga ana tjetër, kjo perspektivë i hap rrugë shtimit të strukturave të reja në kala në të ardhmen.

Punimet për mbrojtjen e vlerave të trashëgimisë kulturore në fakt duhet të synojnë ruajtjen e ekzistencës së strukturave origjinale dhe ekzistuese të këtyre vlerave. Në këtë kuptim, është e nevojshme të dëgjohet filozofi dhe kritiku i artit anglez John Ruskin. Sipas Ruskinit restaurimi është gjëja më e keqe që mund t’i ndodhë një monumenti, është plotësisht një shembje. Rivendosja e arkitekturës më të bukur dhe më të madhe është po aq e pamundur sa ringjallja e të vdekurve. Në këtë drejtim, sugjerimi i Ruskinit për ruajtjen e cilësive origjinale të një ndërtese është: “Vëzhgoni me shumë kujdes monumentin e vjetër. Numëroni gurët e tij, nëse fillon të copëtohet, lidheni me tela hekuri, vendosni mbështetëse që të mos shembet, mos u preokuponi me shëmtinë e asaj që keni bërë për ta shpëtuar, humbja e një shkopi vlen më shumë se humbja e një gjymtyre”. Me fjalë të tjera, të ruash një ndërtesë do të thotë të transferosh strukturën e saj origjinale në të ardhmen sado që të jetë e mundur, pavarësisht nga kostoja. Edhe pse punimet restauruese të kryera në Kalanë e Prizrenit i shërbyen deri diku këtij qëllimi, disa ndërhyrje e dëmtuan teksturën origjinale të kalasë.

Çfarë hapash mund të ndërmerreshin gjatë procesit të restaurimit?

Është e qartë se ka nevojë për një muze arkeologjike në Kalanë e Prizrenit. Veçanërisht bollëku dhe rëndësia historike e objekteve të gjetura në gërmime e bëri të nevojshme ekspozimin e këtyre artefakteve aty ku u gjetën. Në këtë kuptim, ndërtesa e muzeut arkeologjik, e cila u ndërtua më parë, mund të ishte ndërtuar duke përdorur materiale krejtësisht moderne – për shembull, strukturë çeliku, xhami – në vend të gurit, shembuj të të cilit mund të gjenden në vende të ndryshme të botës (Shemujt: Biblioteka Beyazıt, Mrizi i Zanave). Kështu, dallimi midis të vjetrës dhe të resë do bëhej i qartë dhe ndryshimi historik midis ndërtesave mund të kuptohej lehtësisht nga vizitorët. Përveç kësaj, disa nga themelet e gjetura mund të ekspozohen në ndërtesë dhe muzeu mund të veprojë si një urë lidhëse midis së shkuarës dhe së ardhmes. Kështu, në vend të fshehjes ose korrigjimit të shkatërrimeve të përjetuara në të kaluarën, do të ishte adoptuar një kuptim që ruan, pranon, përqafon dhe shfaq gjurmët e së kaluarës.

Një zgjidhje tjetër për muzeun arkeologjik do të ishte përdorimi i potencialit ekzistues të kazamateve të restauruara. Për shkak të strukturës së tyre, kazamatet përveç si llogore dhe zona mbrojtëse, përdoreshin edhe si vende që funksiononin si magazina. Për këtë arsye ato mund të ishin kthyer në një muze arkeologjike me disa shtesa bashkëkohore. Kështu, nuk do të kishte nevojë të ndërtohej një strukturë nga e para në mes të kështjellës.

Nga ana tjetër, kur bëhet fjalë për punime të tjera të kryera në përputhje me përdorimin aktual të kalasë, amfiteatri dhe platformat që lehtësojnë qarkullimin në kala, kanë forcuar skenarët e përdorimit të kalasë. Struktura e lehtë dhe fleksibile e amfiteatrit, e krijuar duke shfrytëzuar pjerrësinë natyrore të topografisë, bëri që ai të ketë një pamje më ndryshe nga pjesa tjetër e kalasë dhe të jetë larg qëndrueshmërisë. Potencialet që krijon për ngjarje të ndryshme muzikore dhe të kinemasë shërbejnë si një ndërmjetës i rëndësishëm që kalaja të luajë një rol në jetën e përditshme. Problemi i vetëm i amfiteatrit, i cili përcakton një funksion të ri për kalanë, është se ai ka një strukturë dhe materiale të paqëndrueshme, për këtë arsye në një kohë të shkurtër do të jetë shkatërruar pjesërisht. Sa i përket platformave të krijuara, përveç qarkullimit ato kanë marrë një strukturë që i drejton vizitorët brenda kalasë. Ndërsa platformat simbolizojnë një rrjet lidhjeje brenda kështjellës, ato gjithashtu mundësojnë që kalaja të përjetohet nga këndvështrime të ndryshme. Një veçori tjetër është se ato kanë një strukturë krejtësisht të qasshme për personat me aftësi të kufizuara. Mirëpo, një çështje tjetër që duhet diskutuar në këtë pikë është se megjithëse ka një qarkullim të rregullt në kala, qasja në të është problematike.

Në artikullin në vijues, do të diskutojmë mbi përdorimin aktual të kalasë dhe problemin e transportit.

© PRIZMA MEDIUM

*Kjo përmbajtje është përgatitur me mbështetjen financiare të CHwB Kosova dhe platformës GërrGërr. Pikëpamjet e shprehura në këtë publikim në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohen si qëndrime të CHwB Kosova dhe platformës GerrGerr.

Burime:
The Ministry Of Culture, Youth and Sports – Kosovo/UNMIK (2006). Integrated Rehabilitation Project Plan / Survey of the Architectural and Archaelogical Heritage, (IRPP/SAAH), Regional Programme For Cultural And Natural Heritage In South East Europe, 2003 – 2006, Preliminary Technical Assessment of the Architectural and Archaeological Heritage in South East Europe, The Prizren Fortress (Kalaja), Prizren, Kosovo/UNMIK
Bajçinovci, B. & Thaçi, K. (2016). Heritage and Artistic Boon: Valuing Prizren Castle,
Article in Journal of Science Humanities and Arts – JOSHA
 Procopius Of Cesarea
  Hoxha, G. (2015). Te Dhena Te Reja Arkeologjike Nga Kalaja e Prizrenit, Akademia e Shkencave e Shqiperise, Dardania; Kerkime dhe Studime Arkeologjike, (edt: Korkuti, M., Perzhita, L., & Luci, K.), Tirane 
 Recepoğlu, A.S. (2009). Prizren’de Türk Dönemi Kültür Mirası, Fikri ve Medya Hizmetleri Derneği Yayını
 Virmiça, R. (1999) Kosova’da Osmanli Mimari Eserleri, Ankara.
 Dewidar, K. M. (2015). Viollet Le Duc’s Concept on Historic Preservation. The Forgotten Egyptian Heritage: The Egyptian Society of Political Science, Statistic and Legislation, Conference: Trends in Heritgae focuced buidinginformation Modeling and collaboration for Sustainablity, Luxox, Egypt
 Kishalı, E. (2016).  Notre-Dame’ın Kamburu, Edebiyatta mimarlık (edt. Akarsu, H. T. &  Erdoğan, N.), İstanbul, Yem Yayınları, s. 54