Po sikur të jetë një udhëtim

Shtëpia e Kaltër – Emigranti
Gülsün Karamustafa

Shtëpia e Kaltër është një nga shtëpitë e vjetra të Prizrenit. Është marrë nga dikush që jeton në diasporë dhe është rindërtuar në përputhje me formën e saj origjinale. Është një shtëpi që ka pritur edhe Bienale të mëparshme. Sa ngjiteni në kala bie në sy me ngjyrën e saj të kaltër. Puna që shihni këtu është një punë e bërë nga Gulsun Karamustafa në vitin 2003 e quajtur Emigranti. Është një vepër të cilin ia kushtoi gjyshes së saj, zonjës Nigar dhe është shumë e rëndësishme për sa i përket artit bashkëkohor turk. Në instalacionin Emigranti, Gulsun Karamustafa përshkruan në një mënyrë shumë humane, shumë të drejtpërdrejt dhe shumë poetike ndikimin e migrimit dhe atë të detyruar në të dyja anët. Sigurisht, ne e dimë se Ballkani është një gjeografi që tashmë është formuar nga prishjet, dhimbjet dhe zhvendosjet të detyruara, duke filluar nga luftërat që kemi përjetuar në fillim të procesit të modernizmit, me fillimin e kombit evropian- procesin shtetëror, përfshirë këtu edhe luftërat që kemi përjetuar kohët e fundit. Kjo është arsyeja pse ne e pamë shumë të rëndësishme për të treguar këtë punë të zonjës Gulsun. Kur flasim për konceptin, kjo strukturë gjithashtu thotë gjëra të rëndësishme për infrastrukturën njerëzore, lidhjet që njerëzit kanë me komunitetet që jetojnë këtu së bashku, besnikërinë që ata/ato ndjejnë ndaj qyteteve të ndryshme, gjeografive të ndryshme ose pikave të ndryshme brenda kësaj gjeografie.

Lidhja e Prizrenit – Demokracia
Agron Blakçori

Agroni është artisi i parë që unë e njoftova kur erdha në Prishtinë. Ai është një artist që më bën përshtypje me instalacionin e tij në skulpturat më të njohura, ndërtesat publike dhe me instalacionet e tij duke mbledhur materiale të mbetura nga jeta e përditshme. Kur erdhëm për herë të parë në Prizren, kur u ngjita në kala dhe kur pashë këtë zonë të rrumbullakët në Lidhjen e Prizrenit, thashë: “Ky duhet të jetë vendi i Agronit” dhe pastaj vazhduam. Mund të themi që kjo është puna e parë që bienales i dha jetë. Siç mund ta shihni artisti përdor karriget e vjetra shkollore dhe i vendos përmbys. Me këtë ai i referohet dy gjërave: e para është Demokracia që nuk funksionon në vend dhe këtë e interpreton me vendosjen e karrigeve në anë të kundërt. Ky është një interpretim më pesimist i këtij instalacioni. Me materialin që përdor, Blakçori deklaron se ky problem buron nga arsimi dhe ai ka një interpretim se sa më shumë të zgjidhet problemi i arsimit, aq më rrjedhshëm do të funksionojë procesi i demokracisë. Në fakt këtë na e shpreh edhe formalisht. Nga ana tjetër, edhe pse këto karrige janë të vendosura përmbys, ne lehtësisht mund t’i marrim dhe t’i vendosim siç duhet, kështu marrim pjesë në proceset e vendimmarrjes. Kjo në fakt është diçka në dorën tonë. Kjo në fakt vlen si në Kosovë ashtu edhe në botën që ka kaluar periudhën e Post-Truth-it. Ne tani shohim që procesi i demokracisë nuk funksionon në shumë vende. Kjo nuk është vetëm një fenomen që ndodh në Kosovë, por është një problem global. Kjo gjithashtu rezulton të jetë një këndvështrim shpresëdhënës.

Hera Büyüktaşcıyan, e cila njihet veçanërisht për veprat e saj të artit bashkëkohor në rrugët ujore, ka bërë një instalacion të madh për rrugët ujore që nuk ekzistojnë më në Prizren, i cili tërheq vëmendjen e të gjithëve. Si e vlerësoni punën e Herës?

Kala – Marash – Kanalet e Ujit Lumbardhi
My eye’s pupil is your nest
Hera Buyuktasciyan

Hera është një artiste armeno-greke nga Stambolli. Ka një kohë të gjatë që i ndjek punimet e sa dhe kjo është puna e parë më e madhe që kemi bërë së bashku. Ajo ka një instalacion të mëparshëm mbi burimet e vjetra të ujit në Jeruzalem. Në fakt, pas vizitës sonë në Prizren dhe pas takimit me Nora Arapi Krasniqin, e cila na dha informacionet e para mbi strukturën dhe arkitekturën tradicionale të qytetit, e ftova Herën të punojë mbi marrëdhënien e qytetit me kanalet e ujit. Kaluam një proces shumë të mirë pune. Ajo e përvetësoi temën në një kohë shumë të shkurtër dhe mblodhi shumë burime. Në mbledhjen e burimeve nga dora e dytë përfitoi shumë nga të qenit në Stamboll. Përgjatë kësaj ajo gjeti shumë gjera në lidhje me urbanizmin dhe burimet e ujit në Prizren. Ekzistojnë dy pjesë të këtij instalacioni, njëra është një rrugë ujore që vjen nga kalaja dhe tjetra që kalon nëpërmjet një teqeje. Dikur kjo teqe ishte vend i frekuentueshëm nga uji. Në këtë vepër ajo i referohet marrëdhënies së burimeve ujore me qytetin në Prizren. Më duhet të përmend që ne, përgjatë përgatitjes së kësaj ekspozite gjithmonë e kemi marrë lumin si linjë kryesore dhe të gjithë vendosjen e bëmë rreth tij. Kjo ishte e rëndësishme për ne sepse Prizreni është ndërtuar rreth ujit. Prizreni, është një qytet i ndërtuar përreth Lumbardhit, ose lumi Bistrica në gjuhën serbe. Dhe ky ujë ka qenë gjithmonë burimi i jetës së këtij qyteti. Në të kaluarën, këto burime natyrore të ujit ishin më afër njerëzve. Këtë mund ta shohim edhe në fotografitë e arkivave dhe mund ta dëshmojmë nga çeshmet përbrenda qytetit. Pas daljes nga shtrati, ai u zbut dhe u distancua pak nga jeta natyrore. Ne donim që ta thyenim edhe pak këtë distancim sepse përkundër të gjitha sfidave mjedisore, ai ende ka një vend shumë të rëndësishëm në jetën e përditshme të qytetit të Prizrenit.

Në fakt, së bashku me Herën, fillimisht menduam ta zbatonim këtë instalacion në çatitë përgjatë rrugës së kanaleve të ujit, si Kasım Beg dhe Suzi Beu. Por më vonë e kuptuam që ky qëllim donte më shumë punë në krahasim me kohën që kishim. Pastaj, duke filluar nga kalaja, ne zgjodhëm teqenë si një vend që ka një lidhje me ujin dhe e përçuam një kanal uji aty. Për këtë, do të doja t’i falënderoj besimtarët e kësaj teqeje dhe Shehun e saj, të cilët i bënë vend një artisti dhe një forme që nuk e njihnin. Për ne është shumë e vlefshme.

Nëse më duhet të flas për materialin, ky material është në fakt një material që përdoret në ndërtim për qëllime izolimi. Hera duke e parë këtë material kudo nëpër Prizren, vendosi ta përdorë këtu, sepse ishte tashmë i dukshëm nëpër qytet. Dhe ky material e dha ndjesinë e njëjtë që jep lumi që konturon qytetin.

Me fjalë të tjera, një linjë e kaltër që vjen nga lart, që vazhdon si të bësh një vizatim mbi një fotografi dhe edhe pse i pakët ende vazhdon të ekzistojë në linjat e ujit si një linjë vizatimi.

Më duhet të flas dhe për emrin. Emri i kësaj vepre është një emër që i referohet mozaikëve të kishës-Xhuma Xhamisë. Sepse në kohën kur kjo kishë u shndërrua në xhami, mjeshtri që mbuloi afresket e saj me një mbishkrim arab shkroi: “ndoshta bukurinë tuaj më nuk do ta shoh askush, mirëpo bukuria juaj u gdhend në shtresën e syve të mi, tanimë ato janë të fshehura aty”. Emri i veprës së Herës është pikërisht referencë e kësaj dhe në përgjithësi, mendoj që nuk ka të bëjë vetëm me Prizrenin, por me marrëdhëniet brenda qytetit.

Valbona Zherka, ndoshta për shkak se ishte një artiste grua, si në shoqërinë shqiptare ashtu edhe në atë patriarkale gjatë periudhës jugosllave, veprave të saj nuk iu është dhënë shumë hapësirë. Mirëpo, meqë e vërteta është kokëfortë dhe një ditë patjetër do të dalë në shesh, edhe veprat e Zherkës tashmë janë para nesh me gjithë shkëlqimin e tyre. Çfarë thoni?

Hamami i Gazi Mehmet Pashës – Migrimi 1999-2010, Shpresa 2021
Valbona Zherka

Valbona Zherka është një artiste aktive që nga vitet e ’70. Për shkaqe të ndryshme nuk ka dalë shumë në pah. Veprat e saj i pamë në ekspozitën “Gratë artiste shqipfolëse” në muzeun e Tiranës dhe u emocionuam shumë. Ne ishim aq të emocionuar sa përgjatë gjithë rrugës menduam për fjalët e Valbonës “Nëse ka shpresë, ka një mënyrë” falë kësaj ekspozita mori një kuptim tjetër. Valbona ka një histori të gjatë në art. Ajo edhe pikturon, por edhe punon me tekstil. Është hera e parë që vepra e saj shfaqet në një shkallë kaq të madhe në Kosovë. Gjatë hulumtimeve tona kishim dëgjuar që veprat e saj ndodheshin edhe në Lidhjen e Prizrenit. Ajo me të vërtetë ishte artistja e vetme grua në atë muze. Valbona Zherka i restauroi këto vepra pas 43 vitesh dhe ne ishim në gjendje t’i ekspozonim ato në një mini – retrospektivë në Bienale. Këto punë të saj kanë të bëjnë me shpresën, udhëtimin dhe rezistencën. Siç mund ta imagjinoni, ne patëm një marrëdhënie shumë të sinqertë dhe shumë emocionale me të. Edhe vetë ajo ishte shumë e kënaqur me këtë ekspozitë. Lufta që artistët si Valbona kanë zhvilluar gjatë gjithë jetës që ata/ato të mos tërhiqen nga idealet e tyre dhe që artin ta vazhdojnë me dashuri dhe energji edhe nëse nuk shfaqen, u jep një energji të madhe grave të brezit tonë. Për këtë arsye, kjo mini – retrospektivë e Valbona Zherkës në Hamamin e Mehmet Pashës është shumë kuptimplotë për ne.

Sezgin Boynik dhe Tevfik Rada prekin një temë që rrëfimet zyrtare historike nuk e shohin apo e injorojnë, madje përpiqen ta manipulojnë dhe ndonjëherë e manipulojnë. Le të dëgjojmë në lidhje me hulumtimin “Kush janë Ferit dhe Nakiye Bayram”, ku përfshihen edhe kopjet e gazetave socialiste Fecri.

Konaku i Shani Efendiut –Kush janë Ferit dhe Nakije Bajrami
Sezgin Boynik-Tevfik Rada

Njohja jonë me Sezginin daton shumë vite më parë. Në fillim të viteve 2000, ndërsa arti bashkëkohor u bë më i përhapur dhe kishte një diskurs më të madh politik në Stamboll, Sezgini ishte një emër i rëndësishëm në këtë skenë. Duke hulumtuar dhe duke shkruar artikuj mbi këtë lëmi ishte një ndër emrat më të njohur të saj. Ai ka qenë student i Ali Akajit. Njihemi nga ajo periudhë, gjithashtu njihen dhe me kolegen time Johanën. Për ne, Sezgini ishte një nga emrat e domosdoshëm për bienalen e Pizrenit. Kjo iniciativë kërkimore dhe botuese e iniciuar nga Sezgini, me të rinjtë dhe intelektualët e brezit te ri të këtij rajoni është shumë e rëndësishme. Sepse ne e dimë që nuk mund t’i ndajmë Feritin dhe Nakije Bajramin nga nisma që Sezgini ndërmori në qytet.

Me këtë kërkim Sezgini dhe Tevfiku hodhën dritë mbi një histori shumë të rëndësishme. Shumica e njerëzve nuk janë në dijeni të ekzistencës së një lëvizjeje socialiste myslimane që u zhvillua nën ndikimin e tendencave të periudhës në një mjedis krejtësisht të ndryshëm në vitet 1920. Dhe në fakt, kur shikohet nga diskurset historike të ditëve të sotme, është një kërkim shumë i veçantë, që i rrënon të gjitha diskurset dhe që na thërret të riorganizojmë pikëpamjen tonë historike, idetë tona për këtë qytet dhe rrëfimet e dala nga këtu. Sigurisht, është shumë e rëndësishme të theksohet që Ferit dhe Nakije Bajrami, si këtu ashtu dhe në Maqedoni duke punuar përmes Agimi Socialist (Socialist Fecri) dhanë kontribut në rindërtimin e gjuhës turke. Sepse në atë kohë, natyrisht turqishtja nuk kishte një fjalor socialist. Dhe sigurisht mbas dyndjeve, ekzistonte një shkëputje në mes këtuhit dhe Turqisë qendrore. Në atë kohë Turqia po kalonte në shqetësime të ndryshme. Dhe kjo nuk ishte thjesht një lëvizje e re, ata nëpërmjet saj gjithashtu i dhanë jetë turqishtes këtu. Mendoj se për shumicën e njerëzve kjo ishte një ide e re. Me fjalë të tjera, është një aspekt i rëndësishëm i kësaj lëvizjeje serioze të infrastrukturës socialiste fakti që turqishtja është zhvilluar dhe fal saj është ende e pranishme në jetën e përditshme këtu. Aspekti tjetër që për ne paraqet rëndësi, është se kjo është një iniciativë për një histori që nuk është hulumtuar kurrë dhe është një nismë që fton të shikohet, rilexohet nga ekspertë, historianë, mendimtarë të ndryshëm dhe politologë nga rajone të ndryshme. Ky është vetëm fillimi dhe ne dëshirojmë të deklarojmë se do ta mbështesim këtë kërkim për sa kohë që jemi këtu dhe përgjatë gjithë bashkëpunimit tonë me Bienalen Autostrada.

Faleminderit që vizituat me ne instalacionet e realizuara në kuadër të Autostradës Bienale dhe dhatë informacion për punimet. Kemi shumë për të folur, shpresoj të shihemi përsëri.

Ju mirëpresim, kënaqësia është e imja.

Intervistë: Bengi Muzbeg

*Kjo përmbajtje është përgatitur me mbështetjen e CHwB Kosova dhe platformës GërrGërr